Tregu i Kapitalit

TREGU I KAPITALIT – BURSA NË PESHOREN E LEGJISLACIONIT ISLAM.

 

 

Hyrje:

Falënderimi i takon vetëm Allahut. Vetëm Atë falenderojmë, Atij i kërkojmë ndihmë dhe falje të gjynaheve tona. I kërkojmë mbrojtje Allahut prej të keqes së veteve (shpirtrave) dhe punëve tona.

Atë të cilin e udhëzon Allahu, nuk ka kush e humb dhe atë të cilin humb Allahu, nuk ka kush e udhëzon.

Dëshmoj se nuk ka të adhuruar tjetër me të drejtë përveç Allahut, Një e i Pashok dhe dëshmoj se Muhamedi është rob dhe i Dërguari i Tij.

“O ju që keni besuar! Kini frikë Allahun me një devotshmëri të vërtetë dhe mos vdisni ndryshe, vetëm se duke qenë muslimanë!”

“O ju njerëz! Kini frikë Zotin tuaj i Cili ju ka krijuar prej një njeriu të vetëm dhe pastaj krijoi prej tij shoqen e tij e prej atyre të dyve shtoi burra e gra të shumtë! Kini frikë Allahun me të Cilin ju kërkoni të drejtat tuaja dhe ruajeni farefisin! Allahu është Mbikëqyrës mbi ju.”

“O ju që keni besuar! Kini frikë Allahun dhe flisni fjalë të drejta e të vërteta! Kështu, Ai jua rregullon juve punët tuaja dhe jua fal gjynahet tuaja. Kush i bindet Allahut dhe të Dërguarit të Tij, ai ka arritur fitoren më të madhe.”

Thënia më e mirë është Fjala e Allahut, ndërsa udhëzimi më i drejtë është ai i Muhamedit (sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem). Punët më të këqija janë shpikjet në to, çdo shpikje është bidat (e panjohur më parë në fe) dhe çdo bidat është humbje (nga Rruga e Drejtë), ndërsa çdo humbje e ka vendin në zjarr.

Allahu e krijoi njeriun për një qëllim madhështor, ashtu siç ka thënë në Librin e Tij: “Nuk i kam krijuar xhinët dhe njerëzit për tjetër, veçse për të më adhuruar vetëm Mua.” [Edh Dharijat, 56]. As nuk e ka krijuar atë më kotë; që nuk urdhërohet e ndalohet; “Vallë, a mendon njeriu se do të mbetet pa përgjegjshmëri?” [El Kijame, 36], por ka derdhur mirësitë e Tij mbi robët e Tij, dhe u ka nënshtruar atyre tokën dhe detin, djellin dhe hënën, natën dhe ditën, burimet dhe lumenjtë, dritën dhe errësirën; u ka dërguar atyre Lajmëtarët e Tij dhe u ka shpallur Librat e Tij, për t’i ftuar ata në lumturinë e kësaj bote dhe të botës tjetër. Lavdëruar qoftë Ai, “i Cili i shpalli robit të Vet (Muhamedit) Librin (Kuranin) të dëlirë nga çdo shtrembërim.” [El Kehf, 1]; i Cili e ka ngritur na shkallët e larta të lumturisë atë që zbaton Librin e Tij; që konsideron të lejuar atë që është lejuar në të dhe të ndaluar atë që është ndaluar në të, dhe ka ulur dhe poshtëruar atë që i ka kthyer shpinën Librit të Tij, që nuk e zbaton atë, por e hedh pas shpine dhe e kërkon udhëzimin në tjetër gjë përveç tij; dhe e ka fundosur atë në gropat më të thella të xhehenemit.

Jeta e njeriut në këtë botë nuk mund të ndahet nga jeta e tij fetare (e besimit), përndryshe ai do të humbë dhe do të shkatërrohet, dhe nuk ka lumturi në këtë botë veçse me pasimin e asaj që ka urdhëruar Allahu dhe me largimin nga ato që Ai ka ndaluar. E, Allahu i Madhëruar nuk urdhëron veçse diçka që është e mirë dhe e dobishme për njeriun, dhe nuk ndalon veçse nga ajo që është e keqe dhe e dëmshme për njeriun.

Zoti ynë na ka njoftuar në Librin e Tij se nuk ka lënë asgjë të nevojshme për ne në jetën e kësaj bote, veçse na e ka sqaruar atë, siç ka thënë: “Ne nuk kemi harruar asgjë në Libër (Kuran).” [El En’am, 38] “Sot jua përsosa fenë tuaj, e plotësova dhuntinë Time ndaj jush dhe zgjodha që Islami të jetë feja juaj.” [El Maide, 3].

Ekonomia është një nga fushat e jetës së njeriut, madje një fushë e rëndësishme e jetës në këtë botë, ndaj edhe Islami i ka kushtuar asaj një përkujdesje të veçantë, e ka sistemuar atë me një sistem të përpiktë dhe ka vendosur për të rregulla të përpikta, të cilat i ka zbatuar i Dërguari i Allahut (sal-lAllahu 'alejhi ue sel-lem) dhe halifët e drejtë pas tij. Dhe më pas, rrugën dhe hapat e tyre i ndoqën dijetarët e metit mysliman dhe ua mësonin ato njerëzve, brez pas brezi, deri në ditët e sotme, ditë në të cilat gjërat janë zhvilluar shumë, dija ka përparuar dhe ekonomia ka lulëzuar dhe është larguar mjaft nga ato format e thjeshta të marrëdhënieve mes njerëzve. Kështu që, muslimanëve të thjeshtë u janë pështjelluar shumë çështje, për të cilat kanë nevojë të njohin ligjin e Allahut në lidhje me to. Dhe kështu, dijetarët u ngritën me detyrën e tyre dhe studiuan mirë e në hollësi çështjet bashkëkohore të tregut dhe ekonomisë, për të zbuluar ligjin e Allahut në ato risi, me qëllim që të udhëzohet ai që udhëzohet me argument dhe të humbë ai që humb pasi i është bërë i qartë argumenti.

Në këtë këtë libërth do të shohim një prej marrëdhënieve ekonomike më të rëndësishme bashkëkohore, e cila është “Tregu i kapitalit”, apo siç njihet me emrin “Bursa”; për të mësuar realitetin e saj, me çfarë përshtatet në ligjet Islame dhe a mund të përfitohet prej saj me rrugë të ligjshme Islame?

Në këtë temë kanë folur shumë dijetarë dhe i kanë publikuar kërkimet e tyre në libra e revista të ndryshme, dhe ne kemi për qëllim këtu që ta paraqesim çështjen në një mënyrë sa më të qartë e të thjeshtë për t’u arritur, dhe me ide të radhitura e të sistemuara që të lidhen me njëra-tjetrën dhe të kuptohen sa më lehtë, dhe e kemi titulluar: “Tregu i kapitalit (Bursa) ne peshoren e legjislacionit Islam”, i cili në origjinë është një kërkim plotësues i lëndës “Çështje ixhtihadije bashkëkohore”, për studentët e doktoratës, në degën e Fihkut dhe Bazave të tij.

Këtë kërkim e kam ndarë në këtë Hyrje, katër kapituj dhe një mbyllje, pastaj përmendja e burimeve të përdorura në të.

Kapitulli i parë: bën fjalë për shfaqjen dhe zhvillimin e tregut të kapitalit – Bursës.

Kapitulli i dytë: bën fjalë për njohjen me tregun e kapitalit, dhe nën të ka disa tema.

Kapitulli i tretë: bën fjalë për mjetet e përdorura në tregjet e kapitaleve dhe gjykimi fetar i tyre, dhe nën të ka disa tema e nëntema.

Kapitulli i katërt: bën fjalë për mënyrat dhe alternativat Islame për zëvendësimin e tyre.

Lus Allahun e Madhëruar që të më ruajë nga gabimi dhe rrëshqitja, në fjalë e në vepër, dhe t’i bëjë të gjitha veprat tona të sinqerta për Hir të Fytyrës së Tij, Ai është afër dhe i përgjigjet lutjes!

Kapitulli i parë: Shfaqja dhe zhvillimi i tregut të kapitalit - Bursës.

Shfaqja e këtyre tregjeve kthehet tek Romakët, të cilët kanë qenë të parët që i kanë njohur tregjet e kapitalit, në shekullin e pestë p.e.s. Ndërsa në mesjetë, Brugge, Anverse, Amsterdami dhe Londra u bënë qendra të rëndësishme të kapitalit, dhe në to u ngritën edhe Bursat[1] përbri tregjeve tregtare. Në këto Bursa bëhej shkëmbimi i mallrave, valutave, transfertave dhe aksioneve të firmave tregtare. Lista e parë e çmimeve të aksioneve u shfaq në Anverse, në vitin 1531, dhe pas saj u shfaqën në Amsterdam, Paris dhe Londër.

Në shekullin e 19, vjen roli i Parisit si qendër për shitjen dhe blerjen e letrave me vlerë, dhe në gjysmën e dytë të po këtij shekulli, Londra zuri vendin e parë në botë për kapitalet. Megjithëse mes dy luftërave botërore, rëndësia e Londrës u dobësua disi, por qendra kapitale e saj vazhdoi të qëndronte aktive.

Më pas u zhvillua Ëall Street, dhe megjithë krizën e vitit 1929 e cila ndikoi në shumë prej bankave dhe firmave tregtare, por tregu amerikan e fitoi shumë shpejt besimin dhe sigurinë, dhe më pas zgjerimin e tij si rezultat i rolit të madh të dollarit amerikan.

Nuk mohohet që këto tregje të kapitalit ndihmuan në kapërcimin e ekonomisë së shtetve të mëdha, nga faza primitive bujqësore, në fazën industriale.[2]

Ndërsa në ditët tona, tregjet e kapitalit jane zhvilluar së shumti, mekanizmat e tyre kanë lulëzuar dhe në to janë futur sisteme shumë të përparuara për nga lidhja, sa që e gjithë bota është lidhur me to me anë të kompjuterëve dhe ato janë bërë unaza të lidhjes në tregtinë botërore, për eksport dhe import.

Por, tregjet e kapitalit - bursat- në gjendjen aktuale nuk janë shembull i mirëfilltë i asaj që kërkon legjislacioni islam prej arritjes së fitimit të lejuar (hallall), investimit të pasurisë dhe kursimeve në atë formë që siguron të lejuarën e mirë. Prej këtu, kjo çështje kërkon nga njerëzit me dije dhe të besueshëm që t’i përkushtojnë përkujdesje të veçantë studimit të këtyre bursave, me qëllim që të arrijnë në një formë të kompletuar, Islame tregu të kapitalit, ku të përmbushen kushtet dhe rregullat e legjislacionit Islam dhe të ndërtohen mbi bazat e tij.

Bota jonë Islame sot ka nevojë të madhe për tregje të kapitalit, duke vështruar për nga gjerësia e kufijve të saj, për nga pasuritë minerale e xeherore që i ka dhuruar Allahu asaj, dhe numri i madh i nënshtetasve të saj, me qëllim që dobitë e këtyre t’u kthehen vetë atyre. Shto këtu që edhe bankat islame kanë nevojë të madhe për këto tregje të kapitalit - Bursat.[3]

Kapitulli i dytë: Njohje me tregjet e kapitalit.

Këtë kapitull e kemi ndarë në katër tema kryesore:

Tema e parë: Përkufizimi morfologjik i këtyre dy fjalëve: “treg” dhe “kapital”

1. “Tregu” është vendi ku shiten e blihen mallra apo kafshë të ndryshme. Vendi ku njerëzit kryejnë marrëdhënie ekonomike me njëri-tjetrin.[4]

Me këtë kuptim ka ardhur fjala “treg” në Fjalën e Allahut: “Gjithashtu ata thonë: “Ç’është ky i dërguar që ha ushqim dhe shëtit nëpër tregje?! Përse nuk i është dërguar atij një engjëll e të bëhet me të paralajmërues?!” [El Furkan, 7] Si dhe ne Fjalën e Allahut: “Ne edhe para teje kemi nisur vetëm të dërguar, të cilët hanin ushqim dhe shëtisnin nëpër tregje. Ne i kemi bërë disa prej jush të jenë sprovë për të tjerët. A do të jeni të durueshëm ju? Zoti yt i sheh të gjitha.” [El Furkan, 20].

Edhe në sunetin e Pejgamberit (sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem), fjala “treg” është përmendur shpesh. Për këtë kthehu në librat e Suneneve dhe posaçërisht në Sahihun e Buhariut,i cili ka veçuar katër tema të ndryshme në lidhje me tregun.

2. “Kapitali”, në kuptimin morfologjik është: Vlera materiale që zotëron dikush, qoftë ar, argjend, mall, kafshë, prona, etj.

Ndërsa në përdorimin e dijetarëve të fikhut, ka dy mendime për domethënien e fjalës “Kapital”:

I pari: Medhhebi i hanefive, nga përkufizimet e të cilëve përmendim: “Çdo gjë nga e cila anon natyra e njeriut dhe mundet të depozitohet deri kur të nevojitet.”[5]

Dijetarët hanefi vënë kusht që diçka të quhet kapital:

A - materien, d.m.th. që të mos jetë përfitim dhe dobi, siç është banimi dobi e banesës, dhe

B - dobinë e zakonshme prej saj.[6]

I dyti: Medhhebi i shumicës së dijetarëve, të cilët thonë se kapitali është: “Çdo gjë që ka vlerë materiale tek njerëzit dhe lejohet në sheriat të përfituarit prej saj në rastet normale dhe me zgjedhjen e njeriut.”[7]

Tema e dytë: Përkufizimi terminologjik i “Tregut të kapitalit” – Bursës.

“Bursa është një grup veprimesh të cilat kryhen në një vend të caktuar ndërmjet një grupi njerëzish për marrëveshje tregtie rreth prodhimeve bujqësore e industriale, apo  letrave me vlerë, qofshin present apo në mungesë të tyre, madje edhe nëse nuk ekzistojnë fare në kohën e bërjes së marrëveshjes, por që mund të gjenden dhe të dorëzohen.”[8] Pra, marrëveshja në këtë rast bëhet për diçka të panjohur dhe të pasigurt, e cila në sheriatin islam quhet “Garar.”

Në fjalorin elektronik shpjegues, bursa përkufizohet kështu: “Institucion financier e tregtar në vendet kapitaliste, ku kapitalistët ndjekin kursin e monedhave të arit, të aksioneve e të letrave të tjera me vlerë, luajnë me to dhe bëjnë marrëveshje financiare e tregtare për të nxjerrë fitime në kurriz të masave punonjëse dhe të njëri-tjetrit; ndërtesa e këtij institucioni.”

Ndërsa në Kodin tregtar francez, neni 71, bursa përkufizohet kështu: “Qendra ku mblidhen tregtarët, pronarët e anijeve, ndërmjetësit dhe përfaqësuesit (të autorizuarit), me autorizim dhe nën kujdesin e shtetit.”[9]

Pra, tregjet e kapitalit - bursat, në përgjithësi janë ndërmjetësi me anë të të cilit depozituesit që dëshirojnë të financojnë depozitimet e tyre ua reklamojnë ato drejtpërdrejtë ose me ndërmjetësues, shoqatave të punës, pronarëve të projekteve dhe personave të cilët kanë nevojë për huazimin e atyre kapitaleve. Ky ndërmjetës (bursa), përfshin të gjitha llojet e bankave, shoqërive të sigurimit, shoqatat e pensioneve, firmat tregtare, shoqatat financuese, ndërmjetësit … etj. Me anë të këtyre ndërmjetësve, bursa siguron një balancim ndërmjet kapitalit të veçuar për investim dhe rrugëve të investimit të tij, duke i siguruar atij mundësitë e disponueshme në veprimtarinë ekonomike.[10]

Por, përderisa këto bursa nuk kanë lindur nën hijen e Islamit, nuk pritet që të jenë islame. Nuk e presim këtë, edhe pse në to mund të ketë gjëra që përputhen me Islamin, por nuk presim që të jenë plotësisht Islame, madje kur të shohim veprimet që kryhen në bursë, do të gjejmë se shumica e tyre janë larg Islamit.

Megjithëse tregjet e kapitalit sot nuk i realizojnë qëllimet e kërkuara nga Islami, kjo nuk do të thotë që t’i injorojmë ato totalisht apo të japim gjykim të prerë se ato janë të ndaluara, por amaneti i dijes fetare na ngarkon që t’i analizojmë dhe studiojmë të gjitha hollësitë dhe pjesët përbërëse të tyre, me qëllim që ta nxjerrim gjykimin pas përfytyrimit të përpiktë të secilës pjesë dhe të përpiqemi me të gjitha mundësitë dhe forcat që të arrijmë në zëvendësues Islame, të cilët bashkojmë mes origjinales dhe të resë e të zhvilluarës.[11]

Tema e tretë: Dallimi mes  “Tregut të kapitalit” dhe tregut të zakonshëm

1. Në tregun e zakonshëm, marrëveshjet bëhen për gjëra që ekzistojnë vërtet, ndërsa në tregjet e kapitalit bëhen marrëveshje sipas mostrës[12] ose sipas përshkrimit të plotë të mallit.

2. Në treg bëhen marrëveshje për të gjitha llojet e mallrave, ndërsa në tregjet e kapitalit është kusht që malli të jetë i depozitueshëm, që ka shembull, që mund të përsëriten marrëveshjet për të dhe çmimet e të cilit pranojnë ndryshim në kohë të ndryshme për shkak të kushteve të ofertës dhe kërkesës, apo gjendjeve atmosferike.

3. Në tregjet e zakonshme çmimet janë të qëndrueshme dhe nuk ndikohen nga pakësimi i tyre zakonisht, ndërsa tregjet e kapitalit ndikojnë në çmimet e mallrave në përgjithësi, për shkak të marrëveshjeve të shumta që bëhen në to, ndaj edhe bursat janë cilësuar se janë si ferri (xhehenemi).[13]

Tema e katërt: Llojet e marrëveshjeve në tregjet e kapitalit dhe alternativat Islame për zëvendësimin e tyre.

Marrëveshjet e tregjeve të kapitalit janë dy llojesh: të menjëhershme dhe të afatizuara.

A - Marrëveshjet e menjëhershme: janë ato marrëveshje përmbushjes së të cilave duhet t’i përmbahet si shitësi edhe blerësi; shitësi dorëzon letrat me vlerë dhe blerësi dorëzon çmimin e tyre menjëherë ose Brenda një kohe të shkurtër –jo më shumë se 48 orë. Marrëveshjet që bëhen në tregun e menjëhershëm përfshijnë sasi të ndryshme të letrave me vlerë, qoftë edhe një letër të vetme, dhe qëllimi i atyre që i bëjnë këto marrëveshje në tregun e menjëhershëm kthehet në një nga dy shkaqet e mëposhtme, ose të dyja ato:

Shkaku i parë: Me qëllim që t’i ruajnë ato (letrat me vlerë), të përfitojnë prej tyre në kohën e ndarjes së fitimit, dhe për të drejtat që gëzojnë letrat me vlerë që blihen.

Shkaku i dytë: Me qëllim të spekulimit në ngritjen e çmimit të tyre, dhe kur shohin që çmimi i tyre ngrihet, ata i shesin ato letra, por duhet pasur parasysh se ngritja e çmimit të letrave me vlerë në tregun e menjëhershëm është më i ulët se në tregun e mëvonshëm.[14]

Me “spekulimin”, këtu është për qëllim: të rrezikosh me shitjen apo blerjen sipas parashikimeve të përmbysjes së çmimeve, për ta shfrytëzuar atë në interesin tënd.

Shumë njerëz e kanë përkthyer fjalën “spekulim”, në arabisht me fjalën “mudarabe”, por ajo ndryshon totalisht nga domethënia e “mudarabes” në sheriatin Islam, sepse “mudarabe” është marrëveshje midis dy palëve, ku njëra palë paraqet kapitalin ndërsa tjetra punën, dhe fitimin e ndajnë sipas përqindjes së rënë dakord që në fillim.[15]

Gjykimi i këtyre marrëveshjeve: Marrëveshjet e menjëhershme, në përgjithësi janë marrëveshje shitje dhe blerje të ligjshme (të lejuara), ndërsa gjykimin e tyre në hollësi, për secilën pjesë përbërëse të tyre, do ta shohim më pas kur të flasim për shitjen dhe blerjen e aksioneve, kambialeve, etj.

B - Marrëveshjet e afatizuara: marrëveshjet përmbushjes së të cilave duhet t’i përmbahet si shitësi edhe blerësi në afatin e caktuar, ku bëhet dorëzimi dhe pranimi, duke u përjashtuar ato gjendje të shtyrjes së afatit me marrëveshjen e të dyja palëve sipas disa kushteve në lidhje me vonimin dhe kompensimin e përmbajtjes së marrëveshjes.

Zakonisht likuidimet bëhen një herë në muaj dhe të gjitha marrëveshjet mbyllen në këtë kohë ku bëhet pagesa e çmimit dhe pranimi i letrave me vlerë në dorë, brenda disa ditëve nga data e likuidimit.[16]

Marrëveshjet më të shumta që bëhen në tregun e afatizuar, janë:

1. Marrëveshjet finale të sigurta: ato marrëveshje, përmbushja e të cilave caktohet me afat të prerë, i cili quhet afati i likuidimit, në të cilin të dyja palët duhet t’i përmbahen marrëveshjes për dorëzimin e çmimit dhe pranimin e letrave me vlerë – përmbajtjes së marrëveshjes, dhe nuk u lejohet atyre që të kthehen nga kryerja e marrëveshjes, por ata e kanë të drejtën e shtyrjes së afatit përfundimtar të likuidimit për më vonë.

Exekutimi i këtyre marrëveshjeve çon në humbjen e njërës palë - shitësit ose blerësit -, përveç rastit kur çmimi në ditën e likuidimit është i njëjtë me çmimin e tij në ditën e lidhjes së marrëveshjes.

Kjo marrëveshje mund të përmbajë edhe atë që quhet e drejta e tërheqjes nga afati, të cilën e gëzon vetëm blerësi; duke e përdorur këtë të drejtë për të ndaluar lëvizjen e rënies së çmimit, dhe kur ai ndjen se çmimet vazhdojnë të bienë, i kërkon shitësit dorëzimin e letrave me vlerë - subjektit të marrëveshjes - para afatit të rënë dakord. Atëherë shitësi i blen ato letra nga tregu me çmimin e menjëhershëm (në dorë) dhe kështu ngrihet kërkesa për to, dhe si rrjedhojë çmimi i tyre ngrihet përsëri, ose të paktën ndalon lëvizja e rënies së çmimit të një letre të caktuar, dhe blerësi i këtyre letrave me vlerë nuk është i detyruar të presë deri në afatin e likuidimit për të bërë tregti me to, por ai mundet që të ngarkojë një ndërmjetës me shitjen e tyre dhe llogaria e marrëveshjes së re regjistrohet në llogarinë e borxheve nëse shoqërohet me fitim.

Gjykimi për këtë lloj marrëveshje: Siç e pamë, në këtë lloj marrëveshje nuk kryhet dorëzimi i përmbajtjes së saj dhe as çmimi, por afatizimi i tyre është kusht në të, kështu që kjio marrëveshje nuk lejohet, sepse që marrëveshjet të jenë të vlefshme dhe të sakta në ligjin Islam, është e domosdoshme që të kryhet dorëzimi i të paktën njërit prej të ndërruarve –mallit ose çmimit-, dhe nuk lejohet afatizimi i të dyve atyre. Po kështu, në këtë lloj marrëveshje hyn “mosnjohja” nga dera më e gjerë e saj, d.m.th. dhënia e dy palëve të marrëveshjes të drejtën e shtyrjes së afatit të likuidimit për në një kohë të panjohur dhe të pacaktuar, gjë e cila është nga esenca e marrëveshjes, dhe kështu që kjo hyn në atë që quhet “garar” – rrezikshmëri që nuk dihet dhe mashtrim, gjë e cila është ndaluar në hadith të saktë nga Pejgamberi (sal-lAllahu 'alejhi ue sel-lem).[17]

2. Marrëveshjet e afatizuara me kusht të kompensimit: Ato marrëveshjet përmbushjes së të cilave duhet t’i përmbahet si shitësi edhe blerësi në afatin e caktuar të likuidimit, në atë mënyrë që secili prej dy palëve të ketë të drejtën e mosekzekutimit të tyre kundrejt një shume të caktuar parash për të cilën bien dakord që në fillim, si kompensim për mospërmbushjen e marrëveshjes. Dita para ditës së likuidimit quhet “dita e kushtit”: ose të vazhdojë përmbushja e marrëveshjes dhe të hiqet kompensimi, ose të tërhiqen nga përmbushja e marrëveshjes dhe kjo quhet “tërheqje me të drejtën e kompensimit.”

Marrëveshjet e afatizuara me kusht të kompensimit ndahen në dy lloje:

A - Marrëveshjet e kushtëzuara nga blerësi: ku ai ka të drejtën e pranimit të letrave me vlerë ose të mospërmbushjes së marrëveshjes dhe pagesës së kompensimit, ndërsa shitësi është i detyruar t’i përmbahet vendimit përfundimtar të blerësit.

B - Marrëveshjet e kushtëzuara nga shitësi: ku ai ka të drejtën që në ditën para ditës së likuidimit të përmbushë marrëveshjen ose të tërhiqet nga ajo kundrejt pagesës së kompensimit të rënë dakord që më parë.

Gjykimi për këto lloj marrëveshjesh është i njëjtë me gjykimin për llojin para këtij; marrëveshja nuk bëhet konform ligjit Islam, sepse në këto marrëveshje nuk bëhet dorëzim dhe as pranim i mallit dhe as i çmimit, por në to kushtëzohet shtyrja e afatit të tyre së bashku, dhe për këtë shkak, këto marrëveshje nuk lejohen. Shkaku i këtij ndalimi nuk kthehet te e drejta e zgjedhjes nga dy palët, sepse kjo është e lejuar, por ndalimi kthehet në mosplotësimin e shtyllave të aktit, shto këtu edhe kushtëzimin e tërheqjes nga një pjesë e kapitalit pa e lidhur atë me ndonjë dëm real, gjë e cila është gjithashtu e ndaluar.

3. Shitja me të drejtën e shtimit nga blerësi ose shitësi:

Në këto marrëveshje, i lejohet atij që ka të drejtën e shtimit, të bëjë shtesë në marrëveshje, kur vjen koha e likuidimit të caktuar që më parë, dhe nëse e drejta ka qenë për blerësin, ai ka të drejtë të kërkojë pranimin e dyfishit të letrave të blera ose edhe më shumë, por në këtë rast, marrëveshja konsiderohet finale për sasinë e rënë dakord që në fillim, ndërsa për shtesën konsiderohet e lirë, dhe çmimet e shtesës janë më të larta se çmimet e tregut final. Po kështu nëse të drejtën e ka shitësi; blerësi i dorëzon atij shumën e rënë dakord dhe me çmim më ta lartë se ai në tregun final. Pra, që të dy bëjnë krahasime mes çmimeve finale, çmimeve të afatizuara me kusht të shtimit, dhe çmimeve të tregut në afatin e likuidimit, duke u përpjekur që të arrijnë sasi sa më të madhe fitimi dhe të mos pësojnë humbje.

Gjykimi për këtë lloj marrëveshje: Përveç mosplotësimit të shtyllave të aktit të blerjes, kjo lloj marrëveshje përmban një lloj kumari, i cili në bursë quhet spekulim, dhe kjo sepse ai i cili ka të drejtën e shtimit, siç shihet, përveç që në pamje të jashtme përmban marrëveshje me premtim për në të ardhmen, por përmban gjithashtu një marrëveshje tjetër, dhe kështu përfshihet në ndalesën e lidhjes së dy marrëveshjeve në një marrëveshje.[18]

4. Marrëveshjet e afatizuara me kusht të zgjedhjes:

Në këto marrëveshje, shitësi dhe blerësi kanë të drejtën e zgjedhjes mes dy çmimeve dhe në afatin e likuidimit, secili prej tyre ka të drejtën e përmbushjes së marrëveshjes me njërin nga dy çmimet, dhe kjo sepse ata që bëjnë tregti në tregjet e letrave me vlerë presin të ndodhë ndryshim i madh në çmime, në ngritjen apo rënien e tyre, ndërsa ata që i shesin këto letra besojnë se nuk do të ndodhë ndonjë ndryshim që mund të përmendet.

Gjykimi për këtë lloj marrëveshje: Këto marrëveshje në këtë formë nuk konsiderohen tregti në ligjin e pastër Islam, sepse nga kushtet kryesore të tregtisë është caktimi i çmimit. Përveç kësaj, në këto marrëveshje nuk plotësohen kushtet e marrëveshjes së shitblerjes, si dhe vendosen kushte të shtyrjes së këmbimit të çmimit dhe letrave me vlerë, kështu që nuk ka asnjë dalje për lejimin apo saktësimin e tyre.

5. “El Murabeha” dhe “El Uedijah”:

Dy terma të përdorura në sheriatin Islam, që përdoren gjithashtu në Bursë, por me përmbajtje dhe domethënie të komplet të ndryshme nga ai në sheriatin Islam.

“El Murabeha” në sheriatin Islam është: Marrëveshje shitblerje midis shitësit dhe blerësit duke e caktuar fitimin e shitësit, si p.sh. shitësi të thotë: “Këtë mall e kam blerë me 100, dhe ta shes ty me 110.”

Ndërsa “el Uedijah” në sheriatin Islam është: Marrëveshje midis shitësit dhe blerësit, duke shprehur që shitësi humb në të 10 % për shembull. Dikush mund ta shesë një mall me më pak se sa e ka blerë për shkaqe të ndryshme.

Ndërsa në Bursë, “El Murabeha” dhe “El Uedijah” janë gjë tjetër; e para është borxh me fajde për blerësin ndërsa e dyta është borxh me fajde për shitësin.

Sqarimi i kësaj: “El Murabeha” në Bursë kuptohet kështu: Ndodh që të vijë afati i likuidimit dhe blerësi të mos ketë mundësi për përmbushjen e marrëveshjes për shkak se çmimet kanë avancuar shumë, ndryshe nga ç’e kishte parashikuar ai. Ky p.sh. i ka blerë aksionet me 130 ndërsa ato zbritën deri me 100, dhe këtij i duhet të blejë aksione me 130 dhe t’i shesë me 100, duke humbur kështu 30 për çdo aksion të blerë, duke qenë se mund të ketë blerë numër të madh aksionesh dhe humbja e tij do të jetë shumë e madhe. Nëse blerësi sheh se nuk mund ta përmbushë marrëveshjen në afatin e likuidimit, në këtë rast ai mund ta shtyjë afatin e kësaj marrëveshje për më vonë, me anë të shtyrjes kundrejt fitimit që duhet t’i japë shitësit. Në këtë kohë, blerësi kërkon për investues që ta nxjerrë atë nga gjendja e vështirë kundrejt një shtese, fajde, dhe kjo është quajtur shtesë me fitim, apo shtyrje e afatit me fitim, d.m.th. borxh me fajde kundrejt shtyrjes së afatit.

Ndërsa “El Uedijah” në Bursë kuptohet kështu: Nëse shitësi sheh se çmimet e aksioneve të tij rriten në llogari të tij, dhe humbja e tij është e madhe, atëherë ai kërkon ta shtyjë afatin e përmbushjes së marrëveshjes për të kërkuar dikë që posedon aksionet e kërkuara dhe t’i blejë prej tij, pastaj t’ia shesë po atij në afatin e ardhshëm të likuidimit, me ulje. D.m.th. në këtë formë janë marrë hua letrat me vlerë kundrejt një shume të caktuar fajdesh, e cila quhet uedijah.

Gjykimi për këto lloj marrëveshjesh: Moslejimi  tyre është i qartë; ato nuk i plotësojnë shtyllat e aktit të tregtisë dhe as përmbushjen finale të tyre, plus që këto veprime janë në vend të borxhit me fajde kundrejt shtyrjes së afatit të likuidimit.[19]

6. Marrëveshjet e ndërthurura:

Ata që bëjnë tregti në tregjet e kapitalit shpesh i drejtohen marrëveshjeve të ndërthurura prej disa marrëveshjeve prej atyre që përmendëm më parë së bashku. Këto marrëveshje janë të pakufizuara në praktikë, por ato që përdoren më shumë janë katër marrëveshje kryesore:

A - Blerje e menjëhershme kundrejt shitjes me kusht të kompensimit (e drejta këtu i takon blerësit).

B - Blerje finale kundrejt shitjes me kusht të kompensimit.

C - Blerje me kusht të kompensimit kundrejt shitjes finale.

D - Blerje me kusht të kompensimit kundrejt shitjes me kusht të kompensimit.

Gjykimi për këto lloj marrëveshje të ndërthurura: është se ato nuk lejohen dhe nuk janë të vlefshme për arsyet që përmendëm në secilën prej tyre në veçanti, dhe sepse ato përmbajnë dy marrëveshje në një kontratë, gjë e cila është e ndaluar në Islam.

Alternativat e ligjshme islame për marrëveshjet e menjëhershme në Bursë:

Për këto marrëveshje ekzistojnë alternativa të ligjshme të cilat realizojnë qëllimin e kërkuar të arsyeshëm dhe të drejtë. Këto alternativa janë:

1. “Es Selem”: “Shitja e diçkaje të përshkruar, që nuk ekziston në kohën e marrëveshjes por është borxh mbi shitësin, i cili do ta dorëzojë në afatin e caktuar, ndërsa çmimi paguhet në dorë, ose brenda tre ditëve, - siç thonë malikitë -.”[20] Kjo zakonisht bëhet në të mbjellat, ku blerësi i kërkon bujkut një sasi të caktuar gruri për shembull, duke e paguar çmimin e tij në dorë, ndërsa grurin do e marrë pasi të korret.

2. Shtyrja e pagesës së çmimit me këste ose pa këste (shitje e afatizuar). Argument për këtë është hadithi i saktë ku thuhet se Pejgamberi (sal-lAllahu 'alejhi ue sel-lem) bleu ushqim nga një çifut me çmim të afatizuar për më vonë dhe i la atij mburojën e tij si peng. Ibën Mundhiri thotë se për lejueshmërinë e kësaj shitje ka unanim në mesin e muslimanëve.[21]

3. “El Istisna”: “Blerësi i kërkon një prodhuesi që t’i prodhojë atij diçka të caktuar me çmim të caktuar.” Ibën Abidin thotë: “Kjo është shitje e diçkaje të përshkruar, për të qenë borxh mbi shitësin, dhe jo shitje e punës.”[22]

Kjo është një marrëveshje e pavarur tek Hanefitë, ndërsa të tjerët - malikitë, shafiitë dhe hanbelitë - nuk e kanë pranuar atë si marrëveshje e pavarur, por disa çështje të saj i kanë futur në shitjen “Es Selem”, ndërsa disa gjëra të tjera i kanë refuzuar, por nuk është ky vendi i sqarimit të tyre.

Këto alternativa zgjidhin shumicën e rasteve në të cilat çmimi ose malli shtyhet për në një afat të caktuar. Kështu, esselem zgjidh problemin e mallrave dhe gjërave që nuk ekzistojnë në kohën e marrëveshjes por që do të dorëzohen më pas, por çmimi duhet paguar në dorë, ose brenda tre ditëve, sipas fjalës së Malikive.

KAPITULLI I TRETË: MJETET E PËRDORURA NË TREGJET E KAPITALIT DHE GJYKIMI ISLAM PËR TO.

Nën këtë kapitull kemi katër tema: Aksionet, Kambialet, Zgjedhjet dhe të Ardhmet

Tema e parë: Aksionet

Nën këtë temë kemi pesë nëntema:

Nëntema e parë: Ç’janë “aksionet”?

“Aksionet” është shumësi i fjalës aksion, i cili është: “Letër me vlerë, që përfaqëson një nga pjesët, në të cilat është ndarë kapitali i një shoqërie ose i një sipërmarrjeje kapitaliste dhe që i jep të drejtë zotëruesit të saj të marrë pjesë në veprimtarinë dhe në fitimet e sipërmarrjes.”[23]

Nëntema e dytë: Veçoritë e aksioneve:

Aksionet kanë disa veçori të cilat po i përmbledhim si më poshtë:

1. Vlera e të gjitha aksioneve është e barabartë, sipas caktimit të ligjit, dhe urtësia në barazimin e vlerës së tyre qëndron në lehtësimin e përcaktimit të shumicës në mbledhjen e përgjithshme, në lehtësimin e ndarjes së fitimit aksionerëve, dhe në sistemimin e çmimit të aksioneve në Bursë.

2. Barazvlera e aksioneve bën që të drejtat e aksionerëve të jenë të barabarta, me përjashtim të faktit se ligjet e disa vendeve e lejojnë lëshimin e aksioneve të privilegjuara, me vendim nga institucioni i përgjithshmën dhe jo ato të zakonshmet, ku zotëruesve të këtyre aksioneve u jepet e drejtë e privilegjuar në fitime apo në kapitalin e shoqërisë në kohën e likuidimit, ose që të dyja këto njëherësh, apo ndonjë dallim tjetër.

3. Përgjegjësia e ortakëve të një shoqërie është në varësi të vlerës së aksioneve që ata zotërojnë, dhe askujt nuk i kërkohet llogari për borxhet e shoqërisë ku është ortak, veçse në varësi të sasisë së aksioneve që zotëron.

4. Një aksion nuk mund të ndahet në pjesë më të vogla, dhe nëse njëri prej ortakëve vdes, pronësia e aksionit të tij bëhet e përbashkët mes ortakëve të tjerë, dhe trashëgimtarët e tij kanë të drejtën të zgjedhin një përfaqësues në institucionin e përgjithshëm të aksionerëve, për të kryer veprimet që lidhen me aksionet e tyre.

5. Aksionet kanë natyrë qarkulluese, gjë e cila është veçoria më e rëndësishme e tyre, dhe nëse në kontratë shënohet e kundërta e kësaj, shoqëria e humbet natyrën e saj aksionere.[24]

Nëntema e tretë: Llojet e aksioneve ^[25] dhe gjykimi për secilin lloj:

Aksionet ndahet në lloje të ndryshme, sipas natyrës së secilit lloj:

A - Në varësi të pjesës që paguan një ortak, aksionet ndahen në:

1. Aksione me para në dorë: që paguhen me para në dorë. Nuk ka kundërshtim për lejimin e lëshimit të aksioneve të tilla dhe të shitblerjes me to.

2. Aksione kapitali: që paguhen me kapital dhe jo me para. Dijetarët kanë mospajtim në lidhje me formimin e një shoqërie me paraqitjen e kapitalit nëse atij i çmohet vlera; Malikitë janë të mendimit se lejohet paraqitja e kapitalit të cilit i çmohet vlera, ndërsa Shafitë janë të mendimit se kjo gjë lejohet vetëm në ato mallra që kanë të ngjashme. Ebu Hanifja dhe Ebu Jusufi, si dhe ajo që shfaqet nga medhhebi i imam Ahmedit e ndalojnë totalisht këtë.[26]

Pas diskutimit dhe studimit të argumenteve të secilës palë, bëhet e qartë epërsia e fjalës së parë, veçanërisht kur kundërshtarët nuk kanë gjetur argument nga Kurani apo Suneti që të përkrahë përpjekjen e tyre, dhe kështu që kjo çështje qëndron në rrethin e “el Mesalih el mursele” - dobive të papërcaktuara në sheriat -, të cilat vërtetohen në marrjen e mendimit të parë, i cili i hap derën e formimit të shoqërive për të gjitha llojet e kapitaleve, duke iu përmbajtur rregullave të sheriatit në secilin preh tyre. E, Allahu e di më mirë.[27]

B - Në varësi të formës së tyre, aksionet ndahen në:

1. Aksione të emëruara: Ato aksione të cilat mbajnë emrin e aksionarit që i zotëron ato, gjë e cila është e kërkuar për ruajtjen e të drejtave dhe për të siguruar mos përzierjen e të drejtave të njerëzve të ndryshëm. Pronësia e këtij lloj aksionesh shënohet në regjistrin e aksionarëve, të cilin e ruan shoqëria aksionare.

2. Aksione të mbartësit të tyre: Ato aksione të cilat nuk mbajnë emrin e mbartësit të tyre, por mbartësi i tyre konsiderohet pronari i tyre në vështrimin e shoqërisë. Ligjet e tregtisë në vendet arabe kanë aprovuar se të gjitha aksionet duhet të jenë të emëruara dhe se aksionet e mbartësit të tyre nuk lejohen. Ky lloj aksionesh nuk lejohet gjithashtu as në legjislacionin Islam, pa asnjë kundërshtim në mesin e dijetarëve bashkëkohorë.

3. Aksione të urdhëruesit: Ato aksione mbi të cilat shënohet emri i pronarit të tyre, por me shtesën “me urdhër për”, apo “me leje për”, dhe atëherë qarkullimi i tyre bëhet me anë të asaj që shënohet në to, d.m.th. mbi çek shënohet transferimi i tij tek një person tjetër, i shoqëruar me firmën e urdhëruesit, dhe menjëherë personi i dytë bëhet pronar i atij çeku, pa qenë nevoja të kthehet te shoqëria aksionare. Ky lloj aksionesh është i rrallë, madje shumë prej ligjeve të tregtisë në vende të ndryshme nuk e përmendin atë. Sipas gjykimit Islam, ky lloj aksionesh është i lejuar.

C - Në varësi të të drejtave që ka zotëruesi i tyre, aksionet ndahen në:

1. Aksione të zakonshme: ato aksione të cilat janë të barabarta në vlerë dhe i japin aksionarëve të drejta të barabarta. Gjykimi për këto lloj aksionesh, në origjinë është lejimi, përveç nëse kanë të bëjnë me gjëra të ndaluara në sheriat, (siç është tregtia me alkool, mish derri, etj), në këtë rast nuk lejohen.

2. Aksione të privilegjuara: ato aksione të cilat dallohen me disa veçori të cilat nuk i kanë aksionet e zakonshme. Këto aksione lëshohen nga një shoqëri aksionare kur ajo kërkon të shtojë bazën e kapitalit të saj. Në këtë rast, ajo i jep disa privilegje aksioneve të reja, të cilat nuk i kanë aksionet e vjetra, me qëllim që të tërheqë investuesit. Gjykimi për këto lloj aksionesh ndryshon sipas llojit të privilegjit që kanë.

Prej atyre privilegjeve është: e drejta e privilegjit në marrjen e fitimit, si p.sh. të veçohen me një përqindje fitimi më të madhe se aksionet e zakonshme, ndërsa fitimi tjetër të ndahet sipas aksioneve në mënyrë të barabartë. Ose duke iu caktuar një përqindje vjetore e qëndrueshme, pa marrë parasysh nëse shoqëria fiton apo humb. Padyshim që ky lloj aksionesh nuk lejohet në legjislacionin Islam, sepse ai përmban fajde të ndaluara në sheriat.

Prej atyre privilegjeve është gjithashtu: e drejta e kthimit të vlerës së aksioneve tërësisht, në afatin e likuidimit të shoqërisë, para fillimit të ndarjes së pjesëve të aksionarëve të tjerë, të cilët edhe mund të humbasin, ndërsa ky nuk humbet në asnjë rast. Këto lloj aksionesh gjithashtu nuk lejohen, sepse ai bie në kundërshtim me përmbajtjen e kontratës së shoqërisë.

D - Në varësi të kthimit të aksioneve apo moskthimit të tyre te pronari i tyre, ato ndahen në:

1. Aksionet e kapitalit bazë: ato aksione vlera e të cilave nuk është konsumuar. Sipas parimit, këto aksione lejohen duke pasur parasysh rregullin dhe origjinën e formimit të shoqërive tregtare.

2. Aksione që konsumohen: ato aksione vlera e të cilave i kthehet lëshuesit të tyre para mbylljes së shoqërisë, me riblerjen e tyre me rrugë të ndryshme. Në shumicën e rasteve, këto lloj aksionesh i gjejmë në shoqëritë e kufizuara me një afat të caktuar dhe më pas mbyllen, siç janë shoqëritë e anijeve tregtare, apo ato shoqëri nga të cilat nuk pritet të mbesë gjë për t’ju ndarë aksionarëve të saj, siç janë shoqëritë e naftës apo xeherorëve, të cilave u jepet e drejta e dallimit për një afat të caktuar, dhe më pas, kompetencat mbi ato që zotërojnë këto shoqëri i kalojnë shtetit; në këtë rast, shoqëria punon për kompensimin e aksionarëve të saj për t’ju kthyer atyre vlerën e emëruar para mbylljes së shoqërisë, duke ndarë edhe fitimet, nëse ka pasur. Këto lloj shoqërish, shumë prej vendeve nuk i lejojnë të formohen, përveç nëse qëllimi i shoqërisë ka të bëjë me shfrytëzimin e lëndëve natyrore apo për dobi që i kthehen masës së gjerë të popullit. Në këtë rast, shteti u jep leje këtyre shoqërive për të vepruar deri në një afat të caktuar. Po kështu u jep leje, nëse kapitali i tyre konsumohet me përdorimin e tij, ose zhduket pas një farë kohe.

Gjykimi me konsumim të aksioneve është gjykim i ligjeve të shteteve dhe jo ligj i sheriatit, dhe çdo fitim që marrin ortakët e kësaj shoqërie, është e drejtë e tyre, qoftë nëse e marrin në formën e fitimit apo në formën e vlerës së pjesëve të konsumuara nga aksionet.[28]

E - Në varësi të dhurimit apo mos dhurimit, aksionet ndahen në:

1. Aksione, vlera e të cilave i paguhet zotëruesve të tyre.

2. Aksione të dhuruara: ato aksione të cilat shoqëria ia dhuron falas aksionarëve të saj në rast të shtimit të kapitalit bazë të saj, për të hequr një pjesë të fitimeve të bllokuara apo të mbajtura rezervë në kapitalin bazë të saj. Ndarja e këtyre aksioneve bëhet në varësi të aksioneve që zotëron secili prej aksionarëve të saj.

Për lejimin e këtij lloji aksionesh në islam nuk ka dyshim, përderisa dhënia e këtyre dhurimeve bëhet në mënyrë të barabartë në varësi të aksioneve, pasi që ato dhurime në origjinë janë pasuri e vetë aksionarëve, kështu që ata kanë të drejtën e marrjes së tyre me çdo rrugë të lejuar.[29]

Nëntema e katërt: Llojet e vlerave të aksioneve dhe gjykimi për to:

1. Vlera nominale: vlera që i jepet një aksioni në kohën e formimit të një shoqërie, d.m.th. shuma e vlerave nominale përbëjnë kapitalin bazë të një shoqërie në formimin e saj.

Kjo vlerë në realitet është pjesa e çdo ortaku në kapitalin e shoqërisë. Çeku në të cilin shënohet vlera e aksionit konsiderohet si dokument që vërteton shoqërimin e tyre me atë shumë, kështu që ai duhet të jetë në përputhje me shumën me të cilën ai ka marrë pjesë si ortak në kapitalin bazë të shoqërisë.

Kjo barazi është diçka që kërkohet edhe në legjislacionin Islam, me qëllim që të realizohet drejtësia në ndarjen e fitimit apo të humbjes.

2. Vlera e vërtetë: pjesa e aksionit në kapitalin neto të shoqërisë, pas kryerjes së inventarit në varësi të çmimeve aktuale dhe pas kthimit të llogaritjes së humbjeve, me qëllim që të dalin në dukje detyrimet e vërteta të asaj shoqërie.[30]

Pra, vlera e vërtetë e aksionit është ajo vlerë që ka ai në mesin e kapitalit të shoqërisë pas ndarjes së fitimeve apo humbjeve. Kjo vlerë luan rolin e treguesit real të fitimeve apo humbjeve të shoqërisë, gjë e cila është e kërkuar edhe në legjislacionin islam me qëllim që të njihen fitimet apo humbjet e një shoqërie të caktuar.

3. Vlera e aksionit në treg: vlera me të cilën shitet aksioni, gjë e cila lidhet me suksesin që ka shoqëria apo dështimin e saj, me kapitalin rezervë të saj, me kushtet dhe krizat kapitale e politike, me kërkesën e tregut, reklamimin, etj.

Konsiderimi i kësaj vlere të aksioneve dhe qarkullimi i aksioneve në varësi të saj nuk bie në kundërshtim me sheriatin e pastër islam, pasi që njeriu ka të drejtë që ta shesë kapitalin e tij sipas çmimit të tregut, madje kjo është ajo që kërkohet.

4. Vlera e lëshimit dhe lejes: Kjo shprehje përdoret për dy kuptime:

Kuptimi i parë: Përdorimi i tij për një përqindje të kufizuar e të caktuar me 5% për shembull, e cila paguhet për aksionet dhe kërkohet nga shoqëria në fillim të themelimit të saj, për të paguar shpenzimet e lejeve drejtuese, shtetërore, reklamuese, etj, me qëllim që vlera e aksioneve të kapitalit bazë të shoqërisë të qëndrojë e paprekur. Për këtë lloj vlere të aksioneve nuk ka ndonjë problem në legjislacionin Islam, përderisa kjo përqindje është e përcaktuar në mënyrë të përshtatshme dhe ajo që mbetet prej saj vendoset në kapitalin rezervë të shoqërisë.

Kuptimi i dytë: Përdorimi i saj për aksionet e lëshimit, ndaj do ishte më e përshtatshme që kjo të quhej: “Vlera e aksioneve të lëshimit.” Këto aksione lëshohen nga shoqëria me qëllim të rritjes së kapitalit të saj kur ajo zgjerohet në veprimtari, dhe ka nevojë për burime financiare afatgjata, për të ndihmuar zgjerimet e saj. Kur shoqëria lëshon aksione të reja për të kontribuar në to, ato aksione mund të jenë të barabarta në vlerë me aksionet e emëruara, ose më të larta apo më të ulëta.

Gjykimi i legjislacionit Islam në këtë çështje është: se kjo vlerë e këtyre aksioneve të reja, nëse është e barabartë me vlerën e vërtetë ose me vlerën e tyre në treg, atëherë nuk ka ndonjë ndalesë në sheriat, qofshin të barabarta me vlerën e aksioneve të emëruara apo jo, sepse ajo që merret parasysh është realiteti dhe çmimi i tregut, ndërsa shoqëria mund të humbë ose mund të fitojë, siç dihet.

Por, nëse kjo vlerë është më e ulët se vlera e vërtetë e aksioneve të shoqërisë, atëherë kjo nuk lejohet, sepse kjo gjë cenon të drejtat e aksionarëve, për shkak se ajo çon në uljen e vlerës së aksioneve të tyre, ose në humbjen e të drejtës së tyre në atë kapital. Dhe, padyshim që çdo gjë që shkakton dëm të qartë dhe në humbjen e të drejtave të ligjshme, nuk lejohet në legjislacionin Islam. Këtu mund të zbatojmë rregullin i cili thotë: “Nuk lejohet dëmtimi dhe as kthimi i dëmit me dëm.”

Përveç nëse aksionarët kompensohen për të drejtat e tyre me kompensim të drejtë me anë të dhurimeve të aksioneve të reja, në varësi të aksioneve që zotërojnë, ose duke iu paguar në dorë diferenca e vlerave të aksioneve, ose me këste, apo ngjashëm me këto.

E, nëse vlera e tyre është më e lartë se vlera e vërtetë, nëse ajo vlerë tregon vlerën e tregut, atëherë lejohet, përderisa shoqëria nuk ka përdorur asnjë mjet të ndaluar prej mashtrimit, mbulimit, etj, gjëra të cilat Islami i ka ndaluar.[31]

Nëntema e pestë: Pjesët e themelimit të shoqërisë:

Pjesët e themelimit të shoqërisë janë çeqe të cilat i japin mbajtësit të tyre të drejta në fitimet e shoqërisë pa përfaqësuar ndonjë pjesë të kapitalit bazë të saj. Këto pjesë të themelimit i sigurojnë  shpërblim themeluesve të shoqërisë për shërbimin që i kanë bërë asaj, prandaj edhe kanë marrë këtë emër. Këto pjesë mund t’i jepen edhe personave të tjerë përveç themeluesve, dhe në këtë rast quhen “pjesë të fitimit”. Ligjet e disa vendeve kanë dhënë liri në formimin e pjesëve të tilla për shpërblimin e përpjekjeve të bëra në themelimin e shoqërisë apo në shërbimin e kryer me këtë qëllim. Pjesët e themelimit nuk kanë vlerë të emëruar, por vlera e tyre caktohet në varësi të fitimeve, ndaj edhe ato nuk bëjnë pjesë në kapitalin bazë, si dhe zotëruesit e tyre nuk kanë pjesë në tepricën që del pas likuidimit në kohën e mbylljes së shoqërisë. Këto pjesë nuk i japin zotëruesve të tyre të drejtën e ndërhyrjes në drejtimin e shoqërisë. Ato pjesë janë të emëruara në fillim të formimit të shoqërisë dhe qëndrojnë të tilla për dy vjet që nga formimi i saj, ndërsa pas kësaj kohe, forma e tyre mund të ndryshojë dhe ato të bëhen aksione të mbajtësit të tyre, duke qenë subjekt i qarkullimit me rrugët e ndryshme të tregtisë.[32]

Gjykimi i këtij lloji nën hijen e rregullave të legjislacionit Islam është se ai nuk lejohet, sepse zotëruesi i pjesës së themelimit nuk është ortak në shoqëri, dhe për këtë kanë rënë dakord edhe vetë juristët e shteteve të ndryshme, sepse në këtë rast nuk është paraqitur as pjesë me para në dorë dhe as me kapital, dhe as punë e vazhdueshme, megjithëse kjo e fundit nuk lejohet të jetë pjesë me të cilën bëhesh ortak në një shoqëri aksionare dhe as në shoqëritë me përgjegjësi të kufizuar.[33]

Tema e dytë: Kambialet, llojet dhe gjykimi për to.

Këtu kemi katër nëntema:

Nëntema e parë: Përkufizimi i “kambialit” dhe veçoritë e tij:

Kambiali është: “Dokument financiar, që detyron dikë të shlyejë brenda një afati të caktuar një shumë parash të marra hua me kushte të caktuara ose një shumë parash që duhet të paguajë për mallra të blera me kredi; dokument detyrimi, dëftesë.”[34]

Mund ta përkufizojmë gjithashtu me këtë përkufizim: “Çek i qarkullueshëm i cili përbën një borxh që zakonisht lidhet me ndërmjetësimin e agjencisë së përgjithshme, dhe lëshohet nga shoqëritë e ndryshme ose nga shteti; mbartësi i kambialit të një shoqërie konsiderohet borxhdhënës i asaj shoqërie dhe ka të drejtën e borxhdhënësve në rast konflikti, por nuk konsiderohet ortak në atë shoqëri, ndryshe nga mbartësi i aksionit. Mbartësve të kambialeve i jepet një fajde vjetore dhe ata kanë të drejtën e kthimit të vlerës së kambialit në afatin e caktuar.”[35]

Kambialet bashkohen me aksionet në barasvlerën emërore të secilit lloj, në natyrën e tyre qarkulluese sipas të qenët e tyre emërore, për urdhëruesin dhe për mbajtësin, si dhe në mospranimin e pjesëtueshmërisë së tyre. Por, kambialet dallojnë nga mjetet e tjera të tregut të kapitalit me veçoritë e mëposhtme:

1. Kambiali konsiderohet dëshmi borxhi për shoqërinë dhe jo pjesë e kapitalit bazë të saj, siç janë aksionet.

2. Zotëruesi i kambialeve merr një fajde periodike të caktuar, pa marrë parasysh nëse shoqëria fiton apo humbet, apo nëse fitimet janë shumë të mëdha!

3. Zotëruesi i kambialit nuk merr pjesë në drejtimin e shoqërisë.

4. Kambialet kufizohen gjithnjë me një afat të caktuar, ndryshe nga aksionet. Prej këtu, zotëruesi i kambialit merr vlerën e borxhit të tij dhe fajdet e caktuara, në datën e caktuar, pa marrë parasysh likuidimet dhe inventarin e shoqërisë. Koha e këtyre kambialeve është e ndryshme sipas marrëveshjes, por jo më pak se 90 ditë, ndërsa koha më e gjatë nuk ka kufizim, qoftë edhe për 100 vjet.

5. Mbajtësi i kambialit ka një garanci të veçantë lidhur me disa prej kapitaleve të shoqërisë, madje garancia e tij mund të jetë e përgjithshme në të gjitha llojet e kapitalit të saj. Prandaj mbajtësi i kambialit e merr të drejtën e tij para mbajtësit të aksionit, në rastin kur shoqëria bën likuidimet e saj.[36]

Nëntema e dytë: Llojet e kambialeve dhe gjykimi për çdo lloj:

Kambialet janë disa llojesh, dhe idetë ekonomike vazhdojnë të nxjerrin lloje të ndryshme të tyre, por ne po përmendim më të rëndësishmet e tyre dhe gjykimin e legjislacionit Islam për to:

A - Për nga origjina e tyre, kambialet ndahen në:

1. Kambialet e shtetit, të cilat shteti i lëshon me qëllim të mbulimit të shpenzimeve publike.

2. Kambialet e organizatave botërore -siç është Banka Botërore për themelim dhe zhvillim- të cilat i lëshon me qëllim të financimit të projekteve të tyre.

3. Kambialet e organizatave shtetërore kombëtare, të cilat lëshohen me qëllim të financimit të shpenzimeve dhe projekteve të tyre.

4. Kambialet e shoqërive tregtare, industriale dhe të shërbimeve komunale, të cilat lëshohen duke i garantuar me një pjesë të kapitalit ose me të gjithë kapitalin, me qëllim që të financojnë projektet e tyre.

Gjykimi për këto kambiale: Duket qartë se të gjitha këto lloj kambialesh lëshohen kundrejt një fajde periodike të caktuar, dhe për këtë arsye, lëshimi dhe qarkullimi i tyre është i ndaluar në legjislacionin islam, dhe nëse mbajtësit e tyre kthehen dhe pendohen prej tyre, atëherë atyre u takon kapitali bazë i tyre, siç thotë Allahu i Madhëruar: “O ju që keni besuar! Ta keni frikë Allahun dhe hiqni dorë nga kamata, nëse jeni besimtarë të vërtetë. Nëse nuk e bëni këtë, atëherë iu është shpallur luftë nga Allahu dhe i Dërguari i Tij. Nëse pendoheni, atëherë ju takon kapitali fillestar. Në këtë mënyrë, nuk dëmtoni askënd e as nuk dëmtoheni vetë.” [El Bekare, 278-279].

B - Në varësi të fajdeve të tyre, kambialet ndahen në:

1. Kambiale që paguhen me shtesë lëshimi, në atë mënyrë që shoqëria për shembull, të lëshojë një kambial me vlerë 90 mijë, por duke e llogaritur me 100 mijë, plus fajdeve me vlerë më të ulët në krahasim me të tjerat.

2. Kambiale të pjesës: ato kambiale të cilat i sigurojnë mbajtësit të tyre fajde vjetore të qëndrueshme, plus pjesës së veçantë për to, e cila mund të jetë nga pjesa e aksioneve, dhe zakonisht janë kambiale që u bie fati sipas shortit që hidhet në lidhje me to.

3. Kambiale të zakonshme me fajde të caktuar, të cilat nuk kanë veçse një vlerë.

4. Kambiale të garantuara. Këto janë njësoj si lloji i mëparshëm por janë të garantuara me garant të një personi ose të diçkaje materiale. Megjithëse në origjinë, të gjitha kambialet janë të garantuara në bazën e shoqërisë, por ky lloj dallohet edhe me këtë lloj garancie.

5. Kambiale që mund të shndërrohen në aksione, të cilat u jepen aksionarëve me vendim nga organizata e përgjithshme dhe jo ajo e zakonshme. Këto kambiale i japin zotëruesit të tyre të drejtën e shndërrimit të tyre në aksione, sipas rregullave të përcaktuara në lidhje me rritjen e kapitalit bazë të shoqërisë.

6. Kambialet e të ardhurave, të cilat kanë fajde të qëndrueshme, plus një përqindje të caktuar nga fitimet e shoqërisë, ndërkohë që kambialet e tjera i kanë fajdet periodike, pa pasur pjesë në fitimet e shoqërisë.

C - Llojet e kambialeve në varësi të pronësimit të tyre:

1. Kambiale në emër.

2. Kambiale të mbajtësit të tyre.

D - Në varësi të kthimit të tyre, kambialet ndahen në:

1. Shlyerje me para në dorë në afatin e caktuar, dhe në këtë rast vlera e kambialit mund të jetë e njëjtë me vlerën e paguar, ose më e lartë se ajo, duke shtuar fajdet e lëshimit.

2. Kthimi i tyre duke i shndërruar në aksione.

3. Kthimi i tyre me anë të zëvendësimit, ku në kohën e afatit të kthimit të tyre, shoqëria i zëvendëson kambialet me kambiale të tjera të reja dhe me veçori të tjera, sipas sistemit të shoqërisë.[37]

Nëntema e tretë: Lloje të tjera kambialesh, të reja për çdo ditë:

Organizatat tregtare dhe agjencitë e kapitaleve vazhdojnë të sugjerojnë lloje të reja kambialesh e mjete të tjera, me qëllim që me mjeshtëri të tërheqin zotëruesit e pasurive të mëdha, që ata t’i depozitojnë kapitalet e tyre në këto organizata, me çdo rrugë të mundshme, sipas tyre.

Thuajse çdo ditë shohim lloje të reja letrash me vlerë dhe mjete tregu e veprime të ndryshme, por ne do të mjaftohemi me përmendjen e disa lloje kambialesh, të cilat mund të konsiderohen të reja deri diku:

1. Kambiale me fajde të qëndrueshme dhe kushte të ndryshueshme, të cilat i japin zotëruesit të tyre më shumë liri për nga transportimi i pasurisë dhe përfitimi prej saj.

2. Kambiale të kthyeshme, të cilat i japin mbajtësit të tyre të drejtën e kthimit të vlerës emërore të tyre, pas një afati të caktuar me gjashtë vjet për shembull, pastaj shoqëria që i ka lëshuar këto kambiale vendos kushte më të mira se më parë, në rast se i lë ato kambiale tek ajo edhe për një afat tjetër.

3. Kambiale me të drejtën e votës, të cilat i japin zotëruesit të tyre të drejtën e votimit në organizatën e përgjithshme të shoqërisë.

4. Kambiale me fajde vjetore, e cila ndryshon çdo vit apo çdo gjashtë mua, në bazë të çmimit botëror të fajdeve për shembull, ose në çdo bazë tjetër, duke shtuar këtu të drejtën e zotëruesit të tyre për shndërrimin e tyre në kambiale me fajde të qëndrueshme sipas dëshirës.

5. Kambiale të lidhura me fuqinë blerëse të valutës, d.m.th. këtu caktohet valuta me çmimin e të cilës është paguar kambiali, me qëllim që të eliminohet rritja e inflacionit[38], i cili mund të jetë më i madh se përqindja e fajdeve.

6. Kambiale me dëshmi të të drejtës, të cilat i japin zotëruesit të tyre të drejtën e blerjes së letrave me vlerë gjatë gjithë një kohe të caktuar, me çmim të caktuar që më parë.[39]

Nëntema e katërt: Gjykimi Islam për këto kambiale:

Megjithëse ka pas ekzistuar një kundërshtim i vogël dhe i papeshë, ku dikush i ka lejuar këto kambiale, mund të themi se ky lejim kthehet në mosperceptimin e natyrës së këtyre kambialeve dhe konsiderimin e tyre “mudarabe”, ose në futjen e tyre në temën e domosdoshmërive, kështu që nuk është e nevojshme diskutimi i fjalës së tyre, pasi që sot është bërë më se e qartë çështja e kambialeve, madje edhe në vështrimin e juristëve (jomysliman); këto kambiale janë borxhe me fajde, siç e pamë në të gjitha llojet e tyre, dhe zotëruesi i tyre është borxhdhënës shtetit ose një shoqërie të caktuar, dhe atij duhet t’i kthehet borxhi në afatin e caktuar bashkë me fajdet e tij, pa marrë parasysh nëse shoqëria ka humbur apo ka fituar. Me këtë shfaqet qartë largësia ndërmjet këtyre kambialeve dhe “mudarabes[40]” dhe “shoqërisë tregtare” në legjislacionin e nderuar Islam.

Këto fajde janë pikërisht fajdet e borxhit për të cilat nuk ka kundërshtim në moslejueshmërinë e tyre. Po kështu, nuk ka ndonjë domosdoshmëri që bën të detyrueshme blerjen e këtyre kambialeve apo qarkullimin e tyre, madje disa lloje të tyre nuk janë veçse kamatë dhe kumar.[41]

Ky është realiteti i sotëm i të gjitha llojeve të kambialeve, por nëse ky realitet ndryshon dhe ato lëshohen sipas një kontrate të rregullt, siç janë për shembull “Kambialet e mudarabes”, atëherë ajo që merret në konsideratë është përmbajtja dhe domethënia, megjithëse me parësore është që ato të mos quhen kambiale, pasi që ky emër është bërë i njohur në mesin e ekonomistëve si borxh me fajde, i cili është i ndaluar. Kështu që më parësore është që të përdoret termi “çek”, apo ngjashëm me të, për letrat me vlerë, me qëllim që të eliminohet pështjellimi, dhe ngatërrimi.[42]

Tema e tretë: Tregu i të drejtës së zgjedhjes

Këtu kemi katër nëntema:

Nëntema e parë: Përkufizime:

E drejta e zgjedhjes në legjislacionin Islam është e drejta e secilës palë kontraktuese për prishjen e kontratës ose përmbushjen e saj, për shkak të shfaqjes së një arsyeje të konsideruar, ose për shkak të një marrëveshjeje kontraktuese midis palëve. Këto të drejta arrijnë deri në 33 lloje.

Ndërsa në terminologjinë e tregut ekonomik bashkëkohor dhe në tregjet e kapitalit (bursa), e drejta e zgjedhjes është: “E drejta e blerjes ose e shitjes së një kapitali në një kohë të caktuar, me çmim të rënë dakord që në fillim, ku blerësi me të drejtë zgjedhjeje nuk obligohet me përmbushjen e kontratës por ai zotëron një të drejtë që mund ta praktikojë ose ta lërë, dhe pas kësaj, blerësi që rrezikon me në këtë blerje bëhet zotërues i të drejtës së zgjedhjes menjëherë pas pagimit të vlerës së saj.”

Pra, e drejta e zgjedhjes është marrëveshje ndërmjet dy palëve ku pala e parë (shitësi) detyrohet ta përmbushë atë dhe t’i japë palës së dytë (blerësit) të drejtën - dhe jo detyrimin - e zgjidhjes mes blerjes apo shitjes së letrave me vlerë ose të kapitaleve të tjera, sipas kushteve të shënuara në kontratë.[43]

Nëntema e dytë: Llojet e të drejtave të zgjedhjes:

Të drejtat e zgjedhjes në tregun e kapitalit (bursë) janë disa llojesh, por ne po përmendim më të rëndësishmet e tyre:

A - Llojet e të drejtave të zgjedhjes në varësi të lëshuesit të tyre:

1. E drejta e zgjedhjes që shoqëria i jep disa punonjësve të saj prej drejtuesve të mëdhenj, të cilëve u jep të drejtën e blerjes së një numri të caktuar të aksioneve të saj me çmim të caktuar që më parë (zakonisht me çmim më të ulët se çmimi aktual), me qëllim të inkurajimit të tyre për të punuar me sinqeritet, vullnet e seriozitet, pasi që fitimit do t’u kthehen vetë atyre. Por, personit që i jepet kjo e drejtë, mund të shesë vetëm këtë të drejtë dhe jo aksionet e tij.[44]

Gjykimi i këtij lloji në legjislacionin Islam: dhënia e kësaj të drejte nga shoqëritë është një premtim nga ana e saj për të cilin nuk ka ndonjë të keqe, por ndalesa e sheriatit qëndron në shitjen e kësaj të drejte të ndarë nga aksionet, gjë e cila nuk lejohet në sheriatin Islam, sepse subjekti i kontratës në këtë rast është thjeshtë një e drejtë e cila nuk ka ekzistencë fizike, plus që qëllimi i dy palëve të kontratës në këtë çështje është që të përfitojnë nga diferenca e çmimeve dhe jo përvetësimi i aksioneve. Përveç kësaj, këto aksione të premtuara nga shoqëria do të jenë aksione të reja dhe jo të vjetra, kështu që në vështrimin e legjislacionit Islam, në këto kontrata mungon subjekti i kontratës dhe prej këtu, shitja e të drejtës së zgjedhjes është e pavlefshme dhe nuk lejohet.

2. E drejta e zgjedhjes të cilën shoqëria ia shet investitorëve të rinj, ku ata kanë të drejtën e blerjes së një numri të caktuar të aksioneve të saj me çmim të caktuar (më të ulët se çmimi aktual), brenda një afati të caktuar, pastaj këta investitorë apo disa prej tyre e shesin këtë të drejtë e cila është e qarkullueshme. Shoqëria e lëshon këtë të drejtë për qëllime të ndryshme.

Gjykimi i këtij lloji në legjislacionin Islam: është njësoj si për llojin para këtij: moslejueshmëria e atyre kambialeve të cilat zakonisht shoqërojnë këto të drejta të zgjedhjes.

3. E drejta e zgjedhjes të cilën e lëshojnë autoritetet e tregut të kapitalit (bursës), ku zotëruesit të saj i jepet e drejta e blerjes apo e shitjes së një numri të caktuar aksionesh brenda një afati të caktuar, pastaj ai e shet këtë të drejtë. Po kështu, edhe të drejtat e lëshuara nga ndërmjetësit dhe ata që punojnë në tregun e kapitalit, të cilat përbëjnë lëvizjet më të rëndësishme të bursës në kontratat e afatizuara, në këtë kohë. Nëse këto të drejta të zgjedhjes vihen në qarkullim në tregjet kryesore të bursave, atëherë të gjitha kontratat e lidhura në to janë të ngjashme nga të gjitha pikëpamjet, me përjashtim të çmimit, ku autoritetet e tregut të kapitalit caktojnë një afat të caktuar për kontratat, kohën e vlefshmërisë së tyre, dhe numrin e aksioneve nëse ato kanë të drejtën e zgjedhjes.

Tregu i bursës garanton përmbushjen e kontratave nga palët kontraktuese, ose cakton një grup special për këtë, dhe kështu që nuk është nevoja për lidhje të drejtpërdrejtë mes palëve kontraktuese. Por, nëse këto të drejta zgjedhjeje qarkullojnë jashtë bursave, atëherë kushtet e këtyre të drejtave të lëshuara nga tregu i bursës, i nënshtrohen marrëveshjes mes palëve.

4. Zgjedhja e lëshuar nga shoqëria për mbajtësit e aksioneve të saj, për një afat një apo dy mujorësh, gjë e cila bëhet me anë të dhënies së të drejtës për përvetësimin e aksioneve të lëshimit pasardhës me çmim më të ulët se çmimi në qarkullim, me qëllim të nxitjes për më shumë qëndrueshmëri e lidhshmëri.

B - Llojet e të drejtave të zgjedhjes në varësi të subjektit të tyre:

1. Të drejtat e zgjedhjes në aksione,

2. në kambiale,

3. në valutat e huaja, dhe

4. në treguesit e bursës.

Këto lloje janë të qarta, me përjashtim të dyve të fundit, të cilat kërkojnë pak sqarim, si në vijim:

- E drejta e zgjedhjes në valutat e huaja: një dëshmi e lëshuar nga shoqëria, e cila i jep zotëruesit të saj të drejtën e fitimit të një shume të caktuar nga një valutë e huaj me çmim të caktuar nga monedha e vendit. Kjo ide ka filluar në Evropë, që në vitin 1986, dhe më pas u përhap në tregjet e bursës për shkak të mosqëndrueshmërisë së çmimit të valutave të huaja dhe përpjekjes për mbulimin e tyre.

Këto të drejta zgjedhjesh janë dy llojesh:

1. Me sasi të madhe valute dhe me afat të gjatë shlyerje, (pesë vjet e sipër). Këtë lloj e lëshojnë organizatat speciale të kapitaleve.

2. Dhe një lloj tjetër të drejtash të cilat i lëshojnë shoqëritë jokapitale, qarkullimi i të cilave në tregjet e huaja çon në futjen e tyre në tregjet ndërkombëtare të kambiumit. Këto i shoqëri i lëshojnë këto të drejta dhe ua shesin ato klientëve të tyre, shumica e të cilave janë të vegjël dhe nuk kanë mundësi të blejnë të drejta të llojit të parë.

Gjykimi i këtij lloji në legjislacionin Islam: është e qartë se ky lloj të drejtash nuk lejohet, sepse nëse kjo është kontratë mes dy palëve, nuk lejohet tregtia me monedha veçse dorë më dorë, dhe nëse është premtim për shitje, premtimi nuk është i detyrueshëm të përmbushet, e nëse personit i detyrohet përmbushja e tij, kjo nuk lejohet kurrë në kambizëm.

- E drejta e zgjedhjes sipas treguesit: një lloj fati dhe rrezikshmërie. Nëse llojet e mësipërme të zgjedhjeve çonin në përfundimin se nuk është nevoja të zotërohen aksionet apo kambialet por mjafton të blihen e të shiten të drejtat e zgjedhjes, ky lloj zgjedhjesh do të thotë se ata që punojnë në bursë synojnë likuidimin e zgjedhjes me para në dorë, në atë mënyrë që lëshuesi i zgjedhjes i paguan blerësit diferencën mes çmimit të tregut dhe çmimit që është shënuar në të drejtën e zgjedhjes, pa qenë nevoja të shiten e të blihen vetë aksionet apo kambialet. Kjo lloj e drejte zgjedhjeje nuk përmban ndonjë letër të caktuat (qoftë aksion apo kambial të ndonjë shoqërie të caktuar), por përmban një tregues. P.sh. dihet që një tregues mat ndryshimet e çmimeve të 100 shoqërive tregtare të ndryshme, aksionet e të cilave qarkullojnë në bursën e Neë Yorkut për shembull. Kur lëshohet e drejta e zgjedhjes në sipas treguesit të përmendur, ajo e drejtë i përfshin të gjitha aksionet e të 100 shoqërive, në vend të një shoqërie të vetme. Këtu nuk është nevoja për pranimin apo dorëzimin e asgjëje, por mjafton likuidimi i kontratës me para në dorë, në përfundimin e afatit të saj, duke u bazuar në rezultatet e treguesit. Nëse treguesi shënon ngritje, ai që ka rrezikuar duke pritur ngritjen, fiton, ndërsa tjetri humb, njësoj si në kumar.

Gjykimi për këtë lloj zgjedhje: është i qartë që nuk lejohet, sepse Allahu e ka bërë haram kumarin me tekst të prerë, dhe po kështu edhe ngrënien e pasurive të njerëzve padrejtësisht.

C - Llojet e të drejtave të zgjedhjes në varësi të natyrës së tyre:

1. Zgjedhje të pambuluara: ato zgjedhje që bëhen në gjendjet e mëposhtme: kur blihet e drejta e zgjedhjes së blerjes ose e shitjes, dhe kur shitet e drejta e zgjedhjes së blerjes ose shitjes.

2. Zgjedhje të mbuluara me anë të:

– formimit të arkave të letrave me vlerë të përbëra nga zgjedhje të të njëjtit lloj, por me datë përfitimi të ndryshme, ose me çmim të ndryshëm. Kjo mbulesë quhet mbulesë e përfunduar nga ndryshimi i çmimeve.

– ose me anë të marrjes së masave, duke formuar një arkë të letrave me vlerë të përbërë nga zgjedhje të cilat i përkasin një lloji të caktuar aksionesh, si dhe nga vetë aksione të të njëjtit lloj, si marrje masash në rast të luhatjes së çmimeve.

– ose me anë të mbulimit të përbërë nga zgjedhje blerjesh dhe zgjedhje shitjesh, të cilat i përkasin të njëjtave aksione.

Nëntema e tretë: Përfundimi dhe gjykimi Islam për të drejtat e zgjedhjes:

Kjo që përmendëm ishte një përmbledhje e shkurtuar për njohjen me të drejtat e zgjedhjes dhe llojet e tyre, por megjithatë, tashmë e kemi marrë një përfytyrim të qartë të tyre, ku ideja kryesore rreth së cilës sillen tregjet e kapitalit (bursat), është mënyra e arritjes së fitimeve pa marrë parasysh nëse kjo bëhet në llogari të tjetrit apo me anë të fatit, rrezikshmërisë, kumarit, ngrënies së pasurisë së të tjerve padrejtësisht, etj. Pra, këto tregje nuk kanë lindur me lindje Islame dhe as morale, por ato janë pjellë e ideve kapitaliste të lira, të cilat nuk mendojnë tjetër veçse si të arrijnë të fitojnë pasuri me çdo rrugë e mënyrë.

Megjithatë, kjo nuk do të thotë se ne i refuzojmë të gjitha këto ide, pasi që urtësia është ajo myslimani kërkon në të gjitha fushat, por këtu kemi për qëllim domosdoshmërinë e kërkimit dhe studimit të hollësishëm të këtyre ideve, me qëllim që të mos na hedh hi syve dhe të shkojmë pas tyre duke u justifikuar me fjalën “nevojshmëri”, apo “origjina e gjërave është se ato janë të lejuara”, sepse këto rregulla janë të kufizuara me kushtin që të mos përplasen me ndonjë tekst Hyjnor, apo me synimet e përgjithshme të legjislacionit Islam.

Bazuar në atë që pamë më sipër, të drejtat e zgjedhjes me format bashkëkohore, nuk i plotësojnë ato që kërkohen nga legjislacioni Islam, siç është ekzistenca e subjektit të kontratës realisht ose e përshkruar në formën e borxhit. Përveç kësaj, subjekti i kontratës në të drejtat e zgjedhjes është e drejtë e pastër, e ndarë nga aksionet apo letrat me vlerë, në bazë të të cilave jepen këto të drejta, prandaj edhe tregu e ka lejuar shitjen e këtyre të drejtave të veçuara nga aksionet, madje ky është qarkullimi më i shumtë në të drejtat e zgjedhjes, por diçka e tillë nuk lejohet të jetë subjekt i kontratës në legjislacionin Islam. Po kështu, këto të drejta zgjedhjesh në shumicën e rasteve ngrihen mbi rrezikshmëri, fat dhe kumar, si dhe përfitim në llogari të të tjerëve, pasi që fitimi i njërit është nga humbja e tjetrit, gjë e cila futet në kumar, i cili është haram dhe ngrënie e pasurisë së njerëzve padrejtësisht.[45]

Në sqarimin përfundimtar të Simpoziumit së tregjeve të kapitalit në këndvështrimin Islam, thuhet: “Është më se e qartë se subjekti i kontratës është thjeshtë detyrim apo angazhim… dhe sido që të quhet, qoftë “angazhim personal” mbi të cilin ngarkohen detyrime personale, apo “e drejtë kapitale”, siç është borxhi, për këtë lloj subjekti të kontratës nuk lejohet tregtia. Në këto të drejta zgjedhjesh, subjekti i kontratës nuk janë letrat me vlerë, ku njëra palë kontraktuese zotohet me blerjen dhe tjetra me shitjen e tyre, dhe këtu nuk ka kontratë (kërkesë dhe pranim) në kohën e lidhjes së kontratës së shitjes apo të blerjes, por edhe sikur të supozonim se do të kishte kontratë, ajo do të ishte shitje e “kontratës së pronësimit”, e kushtëzuar dhe e afatizuar për në të ardhmen.”[46]

Nëntema e katërt: Alternativat Islame për të drejtat e zgjedhjes:

Nuk gjejmë ndonjë zëvendësues që përputhet me format dhe llojet e të drejtës së zgjedhjes në bursë, por synimet dhe rezultatet e kërkuara nga e drejta e zgjedhjes, mund t’i arrijmë me anë të formave të mëposhtme:

1. Duke i lidhur kontratat me të drejtën e zgjedhjes së kushtit, pasi janë plotësuar kushtet e kontratës prej ekzistencës së subjektit të saj, etj, dhe nuk ka ndalim që të shtyhet afati i zgjedhjes së kushtit, sipas zakonit.

2. Kontrata e quajtur “Istisna”[47] – kërkim për të prodhuar a ndërtuar diçka, e cila na zgjidh problemin e ekzistencës së subjektit të kontratës dhe të mosnjohjes së punës së kryer. Pra, mundet që të rregullohen kontrata, çeqe e dëshmi të veçanta me “Istisna”, duke i afatizuar për në të ardhmen.

3. Po kështu kontrata e quajtur “el Xhiale”[48], zgjidh shumë nga çështjet e kontratave të afatizuara.

4. Kontrata e “Es Selem” dhe shitja e afatizuar (me apo pa këste), zgjidhin problemin e mos ekzistencës së mallit për të cilin është bërë parapagim në es Selem, si dhe afatizimin e kushtëzuar dhe mos ekzistencën e çmimit dhe vonimin e tij, në shitjen e afatizuar.[49]

Tema e katërt: Kontratat e lidhura për në të ardhmen

Këtu kemi tre nëntema:

Nëntema e parë: Njohje me këto kontrata:

Janë për qëllim ato kontrata të lidhura për në të ardhmen, në të cilat është shtyrë pranimi i subjektit të tyre (mallit, aksionit, kambialit apo treguesit), si dhe është shtyrë gjithashtu edhe pagimi i çmimit, përveç një përqindje të vogël (10 % p.sh) e cila nuk i dorëzohet shitësit, por ruhet në zyrën qendrore të tregut si garanci për përmbushjen e kontratës. Këto kontrata të të ardhmes, janë tipike dhe lëshohen si mjet, që përmbajnë një sasi të caktuar mielli për shembull, me cilësi të caktuar, për t’u dorëzuar në një afat të caktuar, ose një numër aksionesh të një shoqërie të caktuar, apo kambiale të caktuara të cilat dorëzohen në afatin e caktuar. Këto kontrata bëhen me anë të ndërmjetësve, dhe malli i pranuar mund të jetë ai që është blerë në fillim ose tjetër i të njëjtit lloj dhe cilësi, dhe që të gjitha janë mbledhur në zyrën qendrore të tregut ose tek ndërmjetësit. Përqindja e pranuar nga zyra qendrore mund të ndryshojë në varësi të çmimit. Likuidimi i të gjitha kontratave bëhet çdo ditë dhe menjëherë bëhet e qartë se kush ka fituar dhe kush ka humbur. Nëse kontraktuesi e dorëzon mallin në të njëjtën ditë, detyrimi i tij përmbushet.”[50]

Këto kontrata për në të ardhmen nuk kanë nevojë për lidhjen e kontraktuesve me njëri-tjetrin, por secili prej tyre blen një kontratë tipike nga autoritetet e tregut, e cila përmban pranimin e një sasie të caktuar malli, në një afat të ardhshëm të caktuar.

Shtytja për këto lloj kontratash është frika nga luhatjet e çmimeve dhe pamundësia në parashikimin e çmimeve të së ardhmes në mënyrë të përpiktë, duke shtuar këtu kërkimin për gjetjen e klientëve për zotëruesin e mallit, si dhe garantimin e konsumimit të sasisë që prodhon, prandaj edhe shumica e këtyre kontratave lidhet me prodhimet bujqësore.

Nëntema e dytë: Dallimi mes kontratave të të ardhmes dhe të drejtave të zgjedhjes:

Këto ndryshojnë nga njëra-tjetra në faktin se në të drejtat e zgjedhjes, blerësi paguan një çmim i cili i jep të drejtën e blerjes së mallit apo të letrave me vlerë në të ardhmen, pastaj i blen aksionet me çmimin e caktuar që më parë, ndërsa çmimi i zgjedhjes është ai që vendoset në ofertë dhe kërkesë, dhe jo çmimi i vetë mallit, ndërsa kontratat e të ardhmes përmbajnë shitje në të ardhmen dhe çmimi për të cilin bien dakord palët është vetë çmimi i mallit.

Nëntema e tretë: Llojet e kontratave të të ardhmes:

Ekzistojnë disa lloje kontratash të tilla, si në vijim:

1. Kontrata për mallra dhe letra të ndryshme me vlerë; ku çështja nuk kërkon më tepër se të qenët e shitësit në gjendje për të përmbushur detyrimet, duke mos qenë nevoja për vërtetimin e pronësisë së mallit, pasi që ajo që kërkohet prej tij nga përmbajtja e kontratës është të dorëzojë mallin në datën e caktuar pa qenë nevoja të vërtetojë pronësinë e tij për origjinën e mallit; nuk është kusht që ai të jetë zotërues i mallit në kohën e lidhjes së kontratës.

Gjykimi Islam për këtë lloj kontratash: Siç e pamë në këtë lloj kontratash kushtëzohet afatizimi i mallit dhe i çmimit, madje edhe 10 % që dorëzohen në fillim, në të vërtetë janë si garanci për të mbuluar humbjen e mundshme në rastin kur ndonjëra prej palëve kontraktuese nuk e përmbush detyrimin e saj.

Prej këtu, këto kontrata, edhe pse kanë ngjashmëri me “es Selem” për faktin se në to përshkruhet në mënyrë të detajuar subjekti i kontratës si dhe afati i dorëzimit dhe pranimit të tij, por në “Es Selem” nuk lejohet vonimi i dorëzimit të çmimit më tepër se tri ditë, dhe kjo me unanim të dijetarëve, madje shumica e tyre kanë kushtëzuar që ai të dorëzohet në kohën e lidhjes së kontratës, dhe vetëm Malikitë janë ata të cilët e kanë lejuar vonimin e tij deri në tre ditë, siç e kemi përmendur më parë.

Legjislacioni Islam nuk e lejon këmbimin vetëm në rast se kontrata përmban dorëzimin e të paktën njërit prej dy të këmbyerve (mallit dhe çmimit), ndaj edhe në Sqarimin përfundimtar të Simpoziumit të tregjeve të kapitalit, në Marok, dha vendimin se këto kontrata janë të pavlefshme dhe se nuk lejohet asnjë lloj veprimi tjetër mbi to.

Alternativat e lejuara në legjislacionin Islam, në vend të këtyre kontratave:

“Es selem” me kushtet e tij, dhe po kështu “El Istisna” për mallrat që prodhohen, madje ky i dyti ka më shumë elasticitet dhe liri për nga dorëzimi i dy të këmbyerave. Mënyra e kësaj është që të vendosen kontrata tipike (mostër) të posaçme për mallrat e prodhuara, ku tregtari bie dakord me prodhuesin e tyre me anë të një ndërmjetësi, që të prodhojë një sasi të caktuar malli, duke qenë se në kontratë shënohen cilësitë e kërkuara, koha dhe çmimi. Në këtë rast nuk është i nevojshëm të bëhet dorëzimi i çmimit dhe as i mallit në kohën e lidhjes së kontratës.

Po kështu mund të përfitojmë nga kontrata e “El Xhialeh”, duke vendosur kushtet dhe cilësitë e kërkuara, dhe duke e shprehur kontratën me shprehjen e “El Xhialeh”, me këto shprehje: “Kush më sjell kaq mall të këtij lloji, në filan kohë, atij do t’i jepet kaq pagesë për çdo ton, për shembull.”

2. Kontratat e të ardhmes sipas treguesit:

Ky lloj kontratash ka filluar të praktikohet që në shkurt të vitit 1982, në bursën e Kansas City, në Amerikë, ku filloi lidhja e kontratave të shitjes së afatizuar sipas aksioneve të përfshira në treguesin e bursës (Value Line), i cili përfshinte aksionet e 1700 shoqërive të ndryshme.

Këto kontrata nuk përmbajnë dorëzim dhe as pranim të asgjëje, përveç pagesës për treguesin deri në fund, dhe kjo sepse treguesi është diçka e zhveshur, njësoj si matësi i temperaturës, por me të është për qëllim llogaritja kapitale mes dy gjendjeve: në fillim të kontratës dhe në fund të saj.[51]

Gjykimi i këtij lloji është i qartë, ai nuk është i lejuar, sepse në këto kontrata nuk ekziston malli për të cilin lidhet kontrata, por siç thotë Dr. Muhamed el Kurij: “Qëllimi i të luajturit kumar është nxitësi kryesor për këto lloj marrëdhëniesh, prandaj gjejmë që në kontratat e të ardhmes sipas treguesit të jenë zgjeruar shumë sa që ka filluar të përfshijë edhe tregtinë sipas treguesit për shpenzimet e jetesës…”

3. Kontratat e të ardhmes për valutat e huaja:

Në këto kontrata bëhet marrëveshja për dorëzimin e një sasie të caktuar valute të huaj në një datë të ardhshme të caktuar, dhe pas kësaj ato bëhen të qarkullueshme dhe sjellëse të fitimit ose të humbjes zotëruesit të tyre.

Gjykimi për këtë lloj është gjithashtu moslejimi, sepse në këmbimin e valutave kushtëzohet sasia e njëjtë dhe këmbimi dorë më dorë në çast, nëse valuta është e të njëjtit lloj, e nëse ndryshojnë dy valutat që këmbehe, atëherë kushtëzohet këmbimi i tyre dorë më dorë në çast. Ndërsa në këtë lloj kontrate kushtëzohet vonimi i këmbimit, kështu që nuk lejohet.

4. Të drejtat e zgjedhjes mbi kontratat e të ardhmes:

Në këto kontrata bashkohen të dyja këto, dhe gjykimi për moslejimin e tyre është edhe më i qartë, dhe kjo sepse këto zgjedhje drejtohen nga zgjedhja në kontratën e shitjes së afatizuar për në të ardhmen, dhe jo për mallin. Në këtë lloj ndodh ndërthurje e kontratave mbi kontrata të tjera, nga të cilat nuk shfaqet veçse ana e kumarit, kështu që gjykimi për moslejimin e tyre është më i qartë. E, Allahu e di më mirë.

5. Shitja e borxheve dhe qarkullimi i tyre në tregjet e kapitalit (bursë):

Ideja e shitjes së borxheve u përhap në vitin 1968, veçanërisht në lidhje me borxhet afatgjata dhe me likuid të pakët. Kjo bëhet me anë të shitjes së tyre një pronari të ri, i cili pas blerjes së tyre fillon me marrjen e kësteve të shlyerjes dhe fajdet e caktuara për to. Me anë të qarkullimit të tyre, këto borxhe u kthyen në mall që kërkohet.

Në të gjitha rastet, këto borxhe bëhen në formën e kontratave tipike, të cilat i lëshon borxhdhënësi bashkë me fajdet e tyre, në formë të mjeteve të qarkullueshme, të ndara në grupe të barabarta në masën e rrezikshmërisë, në datat e shlyerjes dhe në përqindjet e fajdeve.[52]

Gjykimi i legjislacionit Islam për këtë lloj kontratash:

Këto lloj kontratash me formën e tyre kapitale e cila përmban fajde, janë të ndaluara për shkak të kamatës që përmbajnë, dhe jo nga ndalesa e shitjes së borxhit me borxh (e cila është gjithashtu e ndaluar), sepse këtu bëhet shitja e borxhit me para në dorë dhe jo me borxh, siç e pamë më sipër.

Kapitulli i katërt: Alternativat Islame në lidhje me mjetet e përdorura në bursë.

1. Sa i përket “aksioneve”, siç e pamë ato janë të lejuara dhe po kështu përvetësimi dhe qarkullimi i tyre është i lejuar, përderisa ato lëshohen nga shoqëri të cilat nuk kanë veprimtari të ndaluar dhe nuk bashkëpunojnë në gjëra të ndaluara, pa pasur dallim dhe as privilegj të disa aksioneve mbi disa të tjera, siç e pamë më parë.

Prej këtu, dera e aksioneve është e hapur, duke iu përmbajtur rregullave të përmendura.

2. Ndërsa në lidhje me “kambialet”, siç e pamë, ato janë çeqe që përmbajnë borxh dhe fajde të borxheve, dhe për këtë arsye ato janë të ndaluara, sepse futen në kamatën e borxhit, të cilën e ka ndaluar Kurani dhe Suneti, dhe për ndalimin e së cilës janë bashkuar unanimisht të gjithë dijetarët, siç e pamë më parë.

Alternativa Islame për zëvendësimin e këtyre kambialeve: qëndron në lëshimin e çeqeve të Mudarabes[53], qoftë me afat të gjatë apo për një projekt të caktuar, ose në lëshimin e çeqeve të shoqërimit në një projekt të caktuar, qoftë nëse vlera e këtyre çeqeve kthehet në fund njëherësh apo gradualisht.

Të mjaftuarit vetëm me aksionet, çfarë do arsye që të ketë, nuk ia vlen, veçanërisht në një botë ku ideja kapitaliste vjen çdo ditë me të re, në lidhje me gjërat parësore të tregut, apo me mjetet dhe mënyrat e përdorura në të, kështu që do të përpiqemi të përmendim disa lloje letrash me vlerë të pranuara në legjislacionin Islam, si në vijim:

A - Kambialet e Mukarada-s[54], apo çeqet e Mudarabes, rregullat dhe kushtet e të cilave i ka vendosur “Asambleja e fikhut Islam”, në sezonin e katërt të saj. Këtë vendim ne po e përmendim të plotë në vijim:

Vendimi nr. 5, D. 4/08/99, në lidhje me kambialet e mukarada-s dhe kambialet e investimit:

Këshilli i Asamblesë së legjislacionit Islam, në seancën e katërt të tij, të mbajtur në Xhidde, në Mbretërinë e Arabisë Saudite, nga data 18-23 Xhumadal Ahira, 1408 H, e cila i takon datës 6-11 shkurt 1988, pas njohjes me kërkimet e paraqitura në lidhje me “Kambialet e Mukaradas dhe Kambialet e investimit”, çështje e cila ka qenë rezultat i Simpoziumit të mbajtur nga Asambleja në bashkëpunim me Institutin Islam për kërkime dhe praktikë, në Bankën Islame për zhvillim, më dt. 6-9 Muharem 1408, e cila i takon datës 30-8 deri 2-9 1987, në zbatim të vendimit nr. 10, të marrë në sezonin e tretë të Asamblesë, në të cilin morën pjesë disa prej anëtarëve të Asamblesë dhe ekspertëve të saj, kërkuesit e Institutit, si dhe qendra të tjera shkencore dhe ekonomike, dhe kjo për rëndësinë e madhe të kësaj çështje dhe domosdoshmërinë e plotësimit të të gjitha hollësive të saj, për rolin e madh të kësaj shprehje në shtimin e kompetencave për zhvillimin e burimeve të të ardhurave të përgjithshme me anë të bashkimit të kapitalit dhe punës së bashku.

Pas rishikimit të dhjetë rekomandimeve, të cilat ishin përfundimi ku arriti Simpoziumi, dhe pas diskutimit të tyre në dritën e kërkimeve të paraqitura, e të tjera, u dha vendimi i mëposhtëm:

Së pari: Në lidhje me termin e pranuar në legjislacionin Islam të çeqeve të Mukaradas:

1. Kambialet e Mukaradas: janë një mjet investitor i cili bën ndarjen e kapitalit bazë të borxhit (el mudarabe), me lëshimin e çeqeve të pronësisë për kapitalin e mudarabes, në bazë të pjesëve të barabarta në vlerë dhe të regjistruara në emër të zotëruesve të tyre, duke i konsideruar ata zotërues të pjesëve kapitalit bazë të mudarabes dhe çfarë i kthehet asaj, sipas përqindjes së zotërimit të secilit prej tyre në të.

Preferohet që këto mjete investimi të quhen “çeqe mukarada.”

2. Forma e pranuar në legjislacionin Islam, në lidhje me kambialet e mukarada-s, në përgjithësi, është ajo në të cilën duhet të plotësohen elementet e mëposhtme:

Elementi i parë: Këto çeqe duhet të përfaqësojnë pronësi në varësi të sasisë së tyre në projektin për ngritjen dhe investimin e të cilit ato janë lëshuar, dhe kjo pronësi duhet të vazhdojë gjatë gjithë kohës së projektit nga fillimi në fund të tij.

Këto çeqe gëzojnë të gjitha të drejtat dhe veprimet e aprovuara në sheriatin Islam për zotëruesin e një prone, dhe ai mund t’i shesë, t’i dhurojë, t’i lërë peng, t’i trashëgojë, etj, por duke pasur parasysh se këto çeqe përbëjnë kapitalin bazë të kësaj shoqërie.

Elementi i dytë: Në çeqet e mukarada-s, kontrata ngrihet në bazë të faktit se kushtet e saj i cakton “buletini i lëshimit”, dhe se në këto çeqe “oferta” shprehet me termin “nënshkrim”, ndërsa “pranimi” bëhet me miratimin e anës lëshuese të tyre.

“Buletini i lëshimit” duhet patjetër që të përfshijë të gjitha hollësitë e kërkuara nga sheriati në kontratën e mudarabes, siç është njoftimi me kapitalin bazë dhe ndarjen e fitimeve, si dhe sqarimi i kushteve të veçanta për secilin lëshim të caktuar, në atë mënyrë që të gjitha kushtet të përputhen me ligjet e sheriatit Islam.

Elementi i tretë: Çeqet e mukarada-s duhet të kenë natyrë qarkulluese pas përfundimit të afatit të caktuar në investim, duke e konsideruar këtë gjë të lejuar nga pala investuese në kohën e lëshimit të kambialeve, duke iu përmbajtur rregullave të mëposhtme:

A - Nëse kapitali i shoqërisë mudarabe që është mbledhur pas nënshkrimeve dhe para fillimit të punës me të, vazhdon të jetë valutë, atëherë qarkullimi i çeqeve të mukarada-s  konsiderohet këmbim i të hollave me të holla, dhe në këtë rast praktikohen rregullat e kambizmit.

B - Nëse kapitali i mudarabes kthehet në borxhe, atëherë në qarkullimin e çeqeve praktikohen rregullat e qarkullimit të borxheve.

C - Nëse kapitali i mudarabes bëhet nga mallra të përziera prej të hollave, borxheve, objekteve, dobive të objekteve, etj, atëherë lejohet të qarkullohen çeqe mudarabe në përputhje me çmimin për të cilin bien dakord palët kontraktuese, por me kusht që pjesa më e madhe në këtë rast të jetë prej objekteve dhe dobive të tyre. E, nëse pjesa më e madhe e kapitalit është valutë ose borxhe, atëherë në qarkullimin e tyre duhet të merren parasysh rregullat të cilat do t’i sqarojë një tabelë sqaruese, e cila do të përpilohet dhe do të shfaqet nga Asambleja në sezonin e ardhshëm.

Elementi i katërt: Ai i cili e merr rezultatin e nënshkrimit të çeqeve për investimin dhe ngritjen e projektit me to, është punëtori i mudarabes, i cili nuk zotëron nga projekti veçse aq sa kontribuon në blerjen e disa prej çeqeve. Pra, ai është pronar i atij kapitali me të cilin ka kontribuar plus faktit që ai është ortak në fitim pas realizimit të tij, në varësi të pjesës së caktuar për të në buletinin e lëshimit, dhe sipas kësaj baze është edhe pronësia e tij në projekt. Dora e punëtorit në rezultatin e nënshkrimit të çeqeve dhe të kapitaleve të tjera të projektit është dorë e besueshme; d.m.th. ai nuk kompenson gjë vetëm se për ndonjë prej shkaqeve të kompensimit që janë përcaktuar në legjislacionin Islam.

3. Duke marrë parasysh rregullat e mësipërme për qarkullimin, lejohet qarkullimi i Mukarada-s në tregjet e letrave me vlerë, nëse gjenden, duke iu përmbajtur rregullave të sheriatit, dhe kjo në përputhje me kushtet e ofertës dhe kërkesës, duke iu nënshtruar pëlqimit të dy kontraktuesve. Po kështu, lejohet që qarkullimi të bëhet me ngritjen e palës lëshuese të çeqeve në disa periudha kohore të caktuara, me njoftim apo ofertë të drejtuar publikut, ku investuesit i detyrohen përmbajtjes së saj për një kohë të caktuar për të blerë këto çeqe me fitimet e kapitalit të mudarabes, me çmim të caktuar, për caktimin e të cilit preferohet të konsultohen me ekspertë, sipas kushteve të tregut dhe qendrës së kapitalit të projektit. Po kështu, lejohet të bëhet njoftim për detyrimin në blerjen nga palë tjetër përveç palës lëshuese të çeqeve, nga kapitali personal, siç është përmendur.

4. Nuk lejohet që buletini i lëshimit ose çeku i mukaradas të përmbajë shënim ku thuhet se punëtori i mudarabes duhet të garantojë kapitalin bazë apo fitim të prerë apo të adresuar te kapitali bazë, e nëse ndodh një gjë e tillë e shkruar qartë apo tërthorazi, atëherë kushti i garantimit është i pavlefshëm dhe investuesit i takon fitimi i zakonshëm i mudarabes.

5. Nuk lejohet që buletini i lëshimit dhe as çeku i mukarada-s i lëshuar në bazë të buletinit, të përmbajë shënim ku thuhet se shitja e tij është e detyruar, qoftë edhe i lidhur apo i afatizuar për në të ardhmen. Por, lejohet që çeku i mukaradas të përmbajë premtim për shitje, dhe në këtë rast nuk përmbushet shitja veçse me kontratë dhe me vlerë të përcaktuar nga ekspertët, si dhe me pëlqimin e dy palëve kontraktuese.

6. Nuk lejohet që buletini i lëshimit dhe as çeqet e lëshuara në bazë të tij, të përmbajnë shënim i cili çon në mundësinë e një fitimi fiks e të prerë të shoqërisë, dhe nëse ndodh kjo, atëherë kontrata është e pavlefshme.

Nga këto pika rrjedh:

A - Moslejimi i kushtëzimit të një shume të caktuar për mbajtësit e çeqeve apo për pronarin e projektit, në buletinin e lëshimit dhe në çeqet e mukarada-s të lëshuara në bazë të tij.

B - Subjekti që ndahet është fitimi në kuptimin e ligjshëm të tij: pjesa që shtohet mbi kapitalin bazë, dhe jo fondi dhe as prodhimi. Sasia e fitimit njihet me anë të inventarit ose vlerësimit të projektit me të holla, dhe pjesa që tepron nga kapitali bazë, është fitimi i cili i ndahet mbajtësve të çeqeve dhe punonjësve të mudarabes, sipas kushteve të kontratës.

C - Llogaritja e fitimeve dhe humbjeve të projektit duhet të vlerësohet në transparencë dhe nën veprimin e mbajtësve të çeqeve.

7. Fitimi meritohet menjëherë pas shfaqjes së tij dhe zotërohet me anë të vlerësimit por nuk detyrohet veçse pasi të ndahet. Ndërsa projekti në të cilin ka fond apo prodhim, lejohet që prodhimi i tij të ndahet, dhe ajo që u ndahet dy palëve kontraktuese para inventarit konsiderohet si shumë e paguar në llogari të tyre.

8. Nuk ka gjë në sheriat që e ndalon shënimin e zbritjes së një përqindje të caktuar në buletinin e lëshimit, në fund të çdo sezoni, qoftë nga pjesa e mbajtësve të çeqeve në fitimet e tyre, në rast se bëhet inventar sezonal, apo nga pjesët e tyre në fonde apo në prodhimin e ndarë në llogari të tyre, me qëllim të të lihet mënjanë si rezerva të posaçme për përballimin e rrezikut të humbjes së kapitalit bazë.

9. Nuk ka gjë në sheriat që e ndalon shënimin në buletinin e lëshimeve apo në çeqet e mukaradas, për premtimin e një pale të tretë të ndarë dhe të veçantë në individualitet, që të kontribuojë pa pagesë për përballimin e humbjeve në një projekt të caktuar, por me kusht që ky të jetë angazhim i pavarur nga kontrata e mudarabes, me kuptimin që ngritja e tij me përmbushjen e angazhimit nuk është kusht në zbatimin e kontratës dhe në rregullat që pasojnë atë mes palëve kontraktuese. Kështu që, mbajtësit e çeqeve apo punëtori i mudarabes nuk ka të drejtë të kthehet nga përmbushja e kontratës për shkak se kontribuuesi është kthyer nga angazhimi që kishte marrë, duke u justifikuar se ky angazhim ka pasur konsideratë në lidhjen e kontratës.” [Këtu përfundon vendimi i Asamblesë].

B - Kuponët e investimit të Bankës Islame për Zhvillim:

Banka Islame për Zhvillim bëri lëshimin e disa kuponëve të cilat përfaqësojnë pronësinë e investuesve. Në dosjet e Bankave Islame të cilat drejtohen nga Banka Islame për Zhvillim, këto kuponë cilësohen kështu: “Dokumente të cilat përfaqësojnë një pjesë në pronësinë e kasafortës, dhe lëshohen nga Banka Islame për Zhvillim. Ato regjistrohen në regjistrin e kuponëve në emër të zotëruesve të tyre.”

Kjo kasafortë veçohet për investimin e tregtisë me vendet Islame, dhe përmbajtja e sa është në dorë të Bankës, me cilësinë Mudarib (si palë që paraqet kapitalin në shoqërinë e Mudarabes).[55]

Gjenden dy lloje të këtyre kuponëve:

1. Kuponë të lëshuara për themelim: një grup kuponësh të cilat lëshohen kur themelohet kasaforta, dhe pronësia e tyre i përket vetëm Bankës Islame për Zhvillim, dhe Bankave e organizatave të tjera kapitale Islame.

2. Kuponët e lëshimeve të mëpasshme: një grup kuponësh të cilat lëshohen pas themelimit të kasafortës dhe paraqiten për nënshkrimin e përgjithshëm.

Këto kuponë gëzojnë të drejtën e qarkullimit me një nga dy mënyrat e mëposhtme:

1. Shitja e tyre në një institucion bankar Islam, me çmimin për të cilin bien dakord, dhe kjo ndodh pas kohës së nënshkrimit dhe futjes së tyre realisht në punë.

2. Blerja e tyre nga Banka Islame për Zhvillim, e cila është angazhuar me blerjen e kuponëve që zotërojnë Bankat Islame dhe i paraqesin për shitje, dhe kjo me një kufi tavan prej 50 % të kuponëve që zotëron një Bankë e vetme, prej lëshimeve themeluese.[56]

C - Aksionet e ortakërisë pa të drejtë vote:

Rregulli i përgjithshëm për aksionet është lejimi, vetëm nëse veprimtaria e tyre lidhet me gjëra të ndaluara në sheriat, siç e pamë.

Duke parë nevojën e institucioneve Islame për këto aksione, dhe pas vështrimit të tyre në mos epërsinë e atyre që nuk e dëshirojnë të ardhmen e shoqërisë (kompanisë), këto institucione në bashkëpunim me dijetarët e legjislacionit Islam dhe me ekonomistë islamë, ranë dakord për lëshimin e aksioneve të privilegjuara, zotëruesit e të cilave kanë të gjitha të drejtat si për aksionet e zakonshme, përveç të drejtës së votës në organizatën e përgjithshme.

Allahu i Madhëruar e lehtësoi dhe mundësoi që idetë të kalonin nga rrethi i teorisë në atë të praktikës reale nëpërmjet themelimit të Shoqërisë “Et Teufik” për kasafortat e investimit, më 15-1-1987, dhe nëpërmjet shoqërisë “El Emin” për letrat me vlerë, më 28-6-1987, në shtetin e Bahrejnit. Që të dyja këto shoqëri synojnë parashtrimin e mjeteve të reja të investimit për masën investuese.

Kasafortat e investimit marrin disa forma të ndryshme për nga fitimi, rrezikshmëria dhe afati i tyre. Kështu, ato mund të jenë kasaforta që bëjnë tregti Murabaha (me fitim të njohur nga dy palët kontraktuese), ose të japin me qira, ose të bëjnë kontratë Selem, ose projekte të ndryshme, gjë për të cilën është marrë vendim ministrie me nr. 17 në Bahrejni, në vitin 1986, ku lejohet themelimi i shoqërive aksionare islame.[57]

Po kështu edhe Banka e Devotshmërisë, e themeluar në Bahama, në vitin 1988, u ngrit me praktikimin e këtij lloji, duke lëshuar dy lloje aksionesh: i pari ishte veçuar për aksionet e zakonshme, ndërsa i dyti për aksionet e privilegjuara, zotëruesi i të cilave nuk e ka të drejtën e prezantimit në organizatën e përgjithshme dhe as votën në të, por mund ta paguajë vlerën e tyre më tre këste të barasvlershme, ku mes çdo kësti dhe tjetrit ka një afat prej gjashtë muajsh, ndërsa kësti i parë paguhet me nënshkrimin e kontratës.

Dhënia e këtij privilegji (ndarja e pagesës në këste) këtij lloji aksionesh nuk bie në kundërshtim me sheriatin e nderuar Islam, sepse në këtë rast nuk llogaritet fitimi veçse në varësi të sasisë së paguar të aksioneve, por kjo është një lloj lehtësimi që i jepet atij me pëlqimin e aksionarëve të tjerë. Përveç kësaj, përshtatja Islame  e kësaj çështje qëndron në atë se kur zotëruesi i aksioneve të privilegjuara paguan këstin e parë, ai bëhet ortak me aq aksione sa ka paguar, ndërsa më pas ka premtuar se do të vazhdojë të paguajë pjesën tjetër të tyre. P.sh. nëse dikush paguan këstin e parë të 30 aksioneve, ai është bërë ortak real me 10 aksione, ndërsa në këstin e dytë bëhet ortak me 10 aksione të tjera, e në të tretin me 30 aksione. D.m.th. ai bleu 10 aksione në fillim dhe premtoi se do të blinte edhe sasinë tjetër për të cilën kanë rënë dakord, dhe kjo nuk ka ndonjë ndalesë në sheriatin Islam.

Ndërsa çështja e të drejtës së votës në organizatën e përgjithshme, është një çështje administrative, nga e cila i lejohet të tërhiqet çdokush prej ortakëve dhe të mos marrë pjesë në të.

D - Kuponët e qiradhënies, ose qiratë e zvogëlueshme:

Këto janë disa kuponë, tek të cilat u udhëzua banka “Shtëpia Tuniziane për Investim”, me ndihmën e konsultimeve dhe rekomandimeve të këshillit mbikëqyrës të saj, dhe të cilat ajo i bleu nga “Kompania Tuniziane për qiradhënie”, në formën e mëposhtme:

“Kompania Tuniziane për qiradhënie” përvetëson aparatura e pajisje të ndryshme, të cilat ua jep me qira klientëve të saj, me një çmim qiraje të caktuar, dhe me mbarimin e kontratës mes tyre, pronësia e aparatit apo e pajisjes së dhënë me qira i kalon klientit, përderisa ai i ka paguar të gjitha këstet e qirasë. Gjatë gjithë kohës së qirasë, “Kompania Tuniziane për qiradhënie” lëshon kuponë në interes të blerësve, me vlerë të caktuar, e cila përbën një këst nga çmimi i blerjes së aparatit apo pajisjes së caktuar. Blerësit e kuponëve marrin një pjesë nga fitimi i qirasë, dhe me sa duket, ky lloj tregon zhvillim.

Këto kuponë i ngjajnë kuponëve të investimit të posaçëm, por ato ndryshojnë prej tyre në faktin se ato përbëjnë një lloj kontribuimi të zvogëlueshëm, pasi që këstet e qirasë përfshijnë edhe fitimet e qiradhënësit, plus konsumimin e kapitalit bazë. Prej këtu, kuponët e qirasë do të likuidohen gradualisht, deri sa të mbarojnë përfundimisht me këstin e fundit.[58]

Përveç këtij lloji i cili pa dritë, nuk ka gjë që ndalon nga lëshimi i kuponëve të qirasë me vlerë jo të zvogëlueshme, të cilat sjellin përqindje më të madhe fitimi se kuponët e zvogëlueshme, si rezultat i mundësisë së riinvestimit të kësteve të paguara, dhe kjo sepse banka, për shembull, i investon të vjelat e kësteve të paguara në kontrata qiraje të reja.

Këtë lloj kuponësh mund ta quajmë “Kuponë qiraje të qëndrueshëm.” [59]

E - Çeqet e pjesëmarrjes në kompani:

Nëse vështrojmë në filozofinë e ekonomisë Islame, gjejmë se ajo ngrihet në metodat e shoqërive me format e ndryshme të tyre, qoftë në formimin e shoqërive të kapitalit, pastaj pjesëmarrjen në fitimet dhe në humbjet e tyre, apo në formimin e  shoqërive të kapitalit nga njëra palë dhe punës e eksperiencës nga pala tjetër, pastaj pjesëmarrja e të dyja palëve në fitim apo në humbje, ku pjesëmarrësi me pasurinë e tij humb nga pasuria e tij ndërsa pjesëmarrësi me punën e tij humb kohën pa fituar asgjë, e kështu. Pra, secili prej ortakëve merr pjesë në fitim dhe në humbje, dhe në rrezikshmëri. Kjo është baza e ekonomisë Islame, dhe kjo bazë (pjesëmarrja në shoqëri tregtare) është ajo që i mundëson ekonomisë lidhjen e ciklit ekonomik (d.m.th. prodhimin e mallrave dhe shërbimet) me ciklin kapital (d.m.th. me të hollat e monedhat), dhe kështu pakësohet rreziku i rrëshqitjes mes këtyre dy cikleve, ajo rrëshqitje e rrezikshme e cila i ka shkaktuar katastrofa të ndryshme bankave, instituteve ekonomike dhe tregjeve të kapitalit.[60]

Përderisa formimi i shoqërive tregtare është garanci për uljen e rrezikut të rrëshqitjes, atëherë këtë parim e plotëson një parim tjetër Islam, i cili është: solidariteti dhe bashkëpunimi, me anë të veçimit të një pjese të caktuar prej fitimeve të kompanisë, për rast rrezikshmërie, dhe kjo, me lëshimin e aksionarëve një pjesë shumë të vogël prej fitimeve të tyre, me të cilat zëvendësohen humbjet që mund të kenë disa marrëveshje, apo humbjet e ndonjë viti.

Padyshim se për këtë nuk ka ndonjë ndalim në sheriat, në lidhje me aksionarët, sepse kompania është e gjitha e tyre, dhe kjo pjesë që shkëputet shkon në rezervat e kompanisë dhe si rrjedhojë është pjesë e saj.

Por problemi për nga ana e sheriatit shfaqet në lidhje me depozituesit investitorë të cilët nuk mbajnë humbje tjetër përveç asaj që kap kapitalet e tyre, dhe në varësi të viteve të pjesëmarrjes në shoqëri. Prej këtu, kurimi i kësaj mund të bëhet me një nga format e mëposhtme:

1. Që një palë e tretë të kontribuojë falas në humbje të tilla, si në nenin nr. 9, të vendimit të Asamblesë në lidhje me çeqet e mudarabes, siç e pamë më sipër.

2. Me caktimin e një projekti të caktuar në të cilin bashkohen palët e mudarabes dhe angazhohen që t’i përmbahen afatit të caktuar për përmbushjen e saj, pastaj bien dakord që të veçojnë një pjesë të fitimeve për raste të tilla rrezikshmërie, pastaj bëhet ndarja e të gjitha fitimeve –ku përfshihen edhe rezervat-, tek të gjithë ortakët sipas përqindjes së rënë dakord në marrëveshje.

Kjo vepër mund të përshtatet në sheriat me mudaraben e cila nuk përfundon veçse me plotësimin e projektit, apo me shprehje tjetër: malli nuk mbaron veçse me mbarimin e projektit. Prej këtu, të gjitha fitimet dhe humbjet llogariten sipas të gjithë projektit, ndërsa llogaritjet dhe inventarët vjetor janë balancime të pjesshme dhe formale.[61]

F - Kambialet e kasafortës të posaçme për investime Islame:

Këtë ide e ka parashtruar Dr. Sami Mahmud, i cili gjithashtu ka themeluar idenë e lëshimit të këtyre kambialeve sipas rregullave të mëposhtme:

1. Lëshimi i kambialeve të kasafortës për pjesëmarrje në projektet prodhuese për të ardhurat, dhe kjo në bazë të shitjes së një projekti të caktuar, apo një numri projektesh kundrejt dhënies së kambialeve të cilat përfaqësojnë pjesët e pronësisë dhe përfitimin nga të ardhurat e projektit apo projekteve të caktuara.

2. Lëshimi i kasafortës së qirasë për projekte që janë pronësi e organizatave apo shoqërive aksionare me përfitim të përgjithshëm, dhe kjo, duke i konsideruar këto kambiale si përbërës të disa pjesëve në pronësi, që mund të jepen me qira.

3. Lëshimi i kambialeve të kasafortës së naftës me anë të Es Selem, në bazë të shitjes së prodhimit të ardhshëm me sistemimin e shitjes së parë të es Selem, si dhe shitjet paralele, me qëllim të baraspeshimit mes sasive të mallit (naftës) për të cilin është paguar më parë (esselem) dhe të atij që kërkohet të blihet.

Por, në lidhje me këto kambiale (apo çeqet ose kuponët), duhen pasur parasysh rregullat e sheriatit Islam, siç është ortakëria, mos garantimi i kapitalit bazë (d.m.th. që të ekzistojë rrezikshmëria e humbjes), mos caktimi i asnjë lloj përqindje fajdesh, por lidhja e tyre të jetë direkt me fitimet reale. Shto këtu edhe kushtet e kontratës esselem për nga cilësimet, dorëzimit të çmimit në dorë, në kohën e lidhjes së kontratës, sipas mendimit të shumicës së dijetarëve, dhe brenda tri ditëve, sipas mendimit të imam Malikut.

G - Çeqet e Murabaha-s:

Këtë ide e ka hedhur gjithashtu Dr. Sami Mahmud, në Simpoziumin e dytë të Bankës Islame El Berakeh, të mbajtur në Tunizi, në datat 4-7 nëntor 1984, ku thotë: “Shitja “El Murabaha” [62] ka qenë shembulli më i mirë i zgjedhur për shitjen e pjesëve aksionare, duke pasur parasysh se pas përmbushjes së kontratës në shitjen “murabaha”, është plotësisht e mundur njohja e fitimit dhe afati i meritimit të tij. Por, përderisa vetë borxhet nuk lejohet të shiten, veçse me të njëjtën vlerë, nëse këto borxhe janë pjesë të disponueshmeve të përziera me të hollat dhe objektet, atëherë ato bëhen të vlefshme për shitje, kështu që sipas këtij përfundimi, ato lejohen.” [63]

Kjo ide pasqyrohej në formimin e një shoqërie aksionare të varur nga Banka Islame El Berake, në Bahrejn, e cila ishte formuar posaçërisht për investimin e shitjes Murabaha, aksionet e të cilës ishin të vlefshme për shitje e blerje, sipas çmimeve të njoftuara që më parë, sipas një baze të llogaritur si rezultat i veprimeve të ekzekutuara dhe sipas fitimeve të merituara në shitjen murabaha që është aktive. Kjo, duke marrë parasysh se aksioni i shoqërisë pasuese përbën një pjesë të përbashkët të disponimeve totale të shoqërisë bazë.

Në Bahrejn u dha një vendim ministrie në lidhje me formimin e një shoqërie Islame aksionare, e cila praktikon lëshime të ndryshme kasafortash për kontratat e shitjes murabaha, për qira, esselem, projekte të ndryshme dhe për gjetjen e mjeteve kapitale Islame, të cilat gëzojnë qarkullueshmëri, mundësi fitimi, vlefshmëri tregtie të sistemuar në bazë të çmimit të njoftuar dhe transparent.[64]

H - Çeqet e “Esselem” dhe shitjet e afatizuara:

Mundet që të lëshohen çeqe me anë të kontratës së esSelem, ku sistemohen çështjet e saj dhe kjo gjë zgjidh problemin e kontratave në lidhje me mallra të të ardhmes. Po kështu, shitja e afatizuar zgjidh problemin e çmimeve të afatizuara.

K - Çeqet e “el Istisna”:

Ky lloj mund të konsiderohet më i rëndësishmi për zgjidhjen e shumë prej çështjeve bashkëkohore ekonomike, i cili, megjithëkëtë, nuk ka pasur përkujdesjen e duhur. Kemi folur më parë më gjerësisht rreth këtyre çeqeve, dhe po mjaftohemi me atë që kemi përmendur.

Mbyllje:

Mendimi lëvizës i tregjeve bashkëkohore të kapitalit, është mënyra e përvetësimit të pasurisë me çdo lloj mënyre, si dhe tërheqja të pasurve me çdo mënyrë, pa ruajtur të drejtat e Allahut dhe as vlerat morale Islame.

Kështu që, nevoja është shumë e madhe për ngritjen e tregjeve Islame të kapitalit, ku të ruhen rregullat e legjislacionit Islam dhe të ecë me zhvillimet bashkëkohore.

Pa dyshim se besimi ynë që ky legjislacion i përsosur dhe i plotë është i aftë për t’i dhuruar njerëzimit lumturinë  dhe për t’i siguruar atij mëshirën dhe të mirën, është i patundshëm. Legjislacioni Islam përmban rregulla dhe parime të përgjithshme të cilat garantojnë ruajtjen e rregullave bazë bashkë me të ecurit me hapat e kohës dhe të zhvillimit.

Siç e pamë, legjislacioni ynë madhështor përmban kontrata e ide ekonomike me të cilat mund të ndërtohet një kala e lartë dhe e fortë ekonomike, sidomos nëse atij i bashkëngjiten përpjekjet e bashkëkohorëve (prej dijetarëve të fikhut dhe ekonomistëve), ekzistenca e vullnetit dhe drejtimi i synimit për nga ndërtimi i të gjitha institucioneve tona ekonomike sipas Islamit dhe legjislacionit të tij të lartë.

Ashtu siç mundën ta shohin dritën bankat Islame, dhe ia dolën me sukses –me gjithë pengesat dhe vështirësitë që hasën-, po kështu edhe ideja e Bursave Islame do ta shohë dritën së shpejti, me Lejen e Allahun të Madhëruar, dhe kjo nuk është e vështirë për Allahun. Por secili prej nesh ka nderin e madh, nëse kontribuon në këtë fushë, madje kjo është një detyrim Islam të cilin e kemi mbi supe.

Lusim Allahun që të na japë sukses të gjithëve, në kryerjen e veprës së mirë dhe në ndërtimin e një kalaje Islame të përsosur, për ekonominë Islame. Allahu është Zoti ynë, dhe Ai është Ndihmuesi më i mirë.

Allahu është Ai i cili jep sukses, dhe paqja e bekimet e Allahut qofshin mbi të Dërguarin tonë, Muhamedin, familjen e tij, shokët e tij dhe mbi të gjithë ata që ndjekin rrugën e tij deri në ditën e Kiametit!

Literatura e përdorur

1. “Bankat Islame dhe tregjet e kapitalit”, Mubid el Xharihi; Kërkim shkencor i paraqitur në Kongresin e tretë të Bankave Islame, në Dubai, në tetor të 1985.

2. “Enciklopedia e dijes dhe praktikës për bankat Islame.”

3. “Fjalori elektronik shpjegues”, shqip.

4. “Gjykimi i veprimeve të Bursës në Legjislacionin Islam”, Dr. Ali Ahmed Salus.

5. “Marrëdhëniet ekonomike bashkëkohore”, Vehbe ez Zuhajli.

6. “Mjetet Islame të investimit dhe bursat e Gadishullit Arabik”, Muhamed Fejsal el Uhvah; Kërkim shkencor i paraqitur në Asamblenë legjislacionit islam, në sezonin e katërt të saj.

7. “Mjetet kapitale tradicionale”, Dr. Muhamed el Habijb el Xheraje; Kërkim shkencor i paraqitur në Asamblenë e Fikhut Islam, në Xhidde, në sezonin e shtatë të saj.

8. “Praktikimi i shitjeve Murabaha për urdhëruesin e shitjes, që nga investimi i thjeshtë deri në ndërtimin e tregut islam të kapitalit…”, Dr. Sami Hasen Mahmud; kërkim shkencor i paraqitur në një Simposium rreth një plani strategjik për investimin në Bankat Islame.

9. “Pronësia në sheriatin Islam”, Abduselam Daud el Abadi.

10. “Rregullat e tregut të kapitalit”, Dr. Muhamed Abdulgafar Sherif; Kërkim shkencor i publikuar në revistën e Asamblesë së Fikhut Islam, në Xhidde (Arabi Saudite).

11. “Shoqëritë aksionere në ligjin Egjiptian”, Ebu Zejd Ridvan.

12. “Shoqëritë tregtare në legjislacionin Islam”, Abdulaziz el Hajat.

13. “Tregjet e kapitalit në peshoren e Fikhut Islam”, Dr. Ali Muhjidin Dagi; Kërkim shkencor i publikuar në revistën e Asamblesë së Fikhut Islam, Xhidde (Arabi Saudite).

14. “Tregjet e kapitalit në këndvështrimin e sistemit ekonomik Islam”, Dr. Nebil Abdulilah Nasif; Kërkim shkencor i publikuar në revistën e Asamblesë së Fikhut Islam, në Xhidde (Arabi Saudite).

15. “Libraria elektronike gjithpërfshirëse.”

16. Disa prej librave të Suneneve.

[1] - Termi “Bursë”, nuk ka origjinë në gjuhë, por ai kthehet në një prej dy gjërave: 1. Ose ky ka qenë emri i një hoteli në qytetin e Brukselit në Belgjikë, i cili kishte vendosur si reklamë në pamjen e përparme të tij shenjën e një valute mbi të cilën ishin vendosur tre qese ari. Ketu mblidheshin punonjës bankash dhe ndërmjetës kapitalesh për të administruar punët e tyre. 2. Ose ka qenë emri i një bankieri në Bruksel, i cili quhej: Van Der Bursa, tek kështjella e të cilit mblidheshin tregtarët e qytetit. Moto dalluese e familjes së tij ishte “tre qese ari.” (Funksioni i firmave investitore Islame, f.89.)

[2] - “Enciklopedia arabe” 1/430, Funksioni i firmave investitore Islame, f. 89.

[3] - “Tregjet e kapitalit në peshoren e Fikhut Islam”, Dr. Ali Muhjidin Dagi; Kërkim shkencor i publikuar në revistën e Asamblesë së Fikhut Islam, Xhidde (Arabi Saudite), 7/34-144.

[4] - Shiko “Fjalorin elektronik shpjegues”, shqip.

[5] - “Hashijetu Iben Abidin”, 2/205, 4/501.

[6] - “Pronësia në sheriatin Islam”, 1/205.

[7] - Burimi i mësipërm 1/210.

[8] - “Enciklopedia e dijes dhe praktikës për bankat Islame”, 5/391.

[9] - “Rregullat e tregut të kapitalit”, Dr. Muhamed Abdulgafar Sherif; Kërkim shkencor i publikuar në revistën e Asamblesë së Fikhut Islam, në Xhidde (Arabi Saudite), 6/961.

[10] - “Tregjet e kapitalit në këndvështrimin e sistemit ekonomik Islam”, Dr. Nebil Abdulilah Nasif; Kërkim shkencor i publikuar në revistën e Asamblesë së Fikhut Islam, në Xhidde (Arabi Saudite), 6/1096.

[11] - “Tregjet e kapitalit në peshoren e Fikhut Islam”, Dr. Ali Muhjidin Dagi.

[12] - Pjesë e vogël prej diçkaje (prej një lënde, prej një cohe, prej një  malli etj.) që e nxjerrim a e marrim për t’ia treguar dikujt, me qëllim  që ai të njohë cilësitë e gjithë lëndës, të cohës, të mallit etj. (Fjalori elektronik shpjegues.)

[13] - “Marrëdhëniet ekonomike bashkëkohore”, f. 483, Vehbe ez Zuhajli.

[14] - “Rregullat e tregut të kapitalit”, Dr. Muhamed Abdulgafar esh Sherif; Kërkim shkencor i publikuar në revistën e Asamblesë së Fikhut Islam, në Xhidde (Arabi Saudite).

[15] - “Marrëdhëniet ekonomike bashkëkohore”, f. 484, Dr. Vehbe ez Zuhajli.

[16] - Burimi i mësipërm.

[17] - Është fjala për hadithin ku thuhet se: “I Dërguari i Allahut (sal-lAllahu 'alejhi ue sel-lem) ka ndaluar nga el garar.”, të cilin e ka nxjerrë Muslimi në Sahihun e tij 3/1153, Ebu Daudi 2/228, Tirmidhiu 3/532, Ibën Maxheh 2/739, etj.

[18] - “Tregjet e kapitalit në peshoren e Fikhut Islam”, Dr. Ali Muhjidin Dagi.

[19] - “Tregjet e kapitalit në këndvështrimin e sistemit ekonomik Islam”, Dr. Nebil Abdulilah Nasif, dhe “Tregjet e kapitalit në peshoren e Fikhut Islam”, Dr. Ali Muhjidin Dagi.

[20] - “Hashijetu Ibni Abidin”, 4/208, “Sherhul Harshi” 5/203, “el Mugni” i Ibën Kudames, 4/328.

[21] - “El Ixhma”, i Ibën Mundhir, f. 93.

[22] - “Hashijetu Ibni Abidin”, 5/225.

[23] - Fjalori elektronik shpjegues.

[24] - “Shoqëritë tregtare në legjislacionin Islam”, Abdulaziz el Hajat, 2/94.

[25] - “Rregullat e tregut të kapitalit”, Dr. Muhamed Abdulgafar esh Sherif.

[26] - Ed Dessuki, 3/348, Mugni el Muhtaxh, 2/213.

[27] - “Tregjet e kapitalit në peshoren e Fikhut Islam”, Dr. Ali Muhjidin Dagi.

[28] - “Shoqëritë aksionare”, f. 367.

[29] - Burimi i mësipërm.

[30] - “Shoqëritë tregtare në legjislacionin Islam”, Abdulaziz el Hajat, 2/212.

[31] - “Tregjet e kapitalit në peshoren e Fikhut Islam”, Dr. Ali Muhjidin Dagi.

[32] - “Rregullat e tregut të kapitalit”, Dr. Muhamed Abdulgafar Sherif.

[33] - “Shoqëritë tregtare në legjislacionin Islam”, Abdulaziz el Hajat, 2/230.

[34] - Fjalori elektronik shpjegues.

[35] - “Enciklopedia arabe” 1/1022, “Fjalori ekonomik” f. 259.

[36] - “Tregjet e kapitalit në peshoren e Fikhut Islam”, Dr. Ali Muhjidin Dagi.

[37] - “Tregjet e kapitalit në peshoren e Fikhut Islam”, Dr. Ali Muhjidin Dagi.

[38] - Vënia në qarkullim e një sasie më të madhe kartëmonedhash se sa janë nevojat e vërteta të qarkullimit të mallrave, që sjell si pasojë zhvlerësimin e kartëmonedhës, ngritjen e çmimeve e uljen e fuqisë blerëse të punonjësve dhe që i shërben pasurimit të  mëtejshëm të një grushti monopolistësh. (Fjalori elektronik shpjegues.)

[39] - “Mjetet kapitale tradicionale”, Dr. Muhamed el Habijb el Xheraje; Kërkim shkencor i paraqitur në Asamblenë e Fikhut Islam, në Xhidde, në sezonin e shtatë të saj.

[40] - Madarabe është “marrëveshje midis dy palëve për tregti, ku njëra palë paraqet kapitalin ndërsa tjetra punën, dhe fitimin e ndajnë sipas përqindjes së rënë dakord që në fillim.”

[41] - “Shoqëritë tregtare në legjislacionin Islam”, Abdulaziz el Hajat, 2/228.

[42] - “Tregjet e kapitalit në peshoren e Fikhut Islam”, Dr. Ali Muhjidin Dagi;

[43] - Muhamed el Kurij ibën Ijd, në kërkimin e tij shkencor të paraqitur në Asamblenë e fikhut Islam, në Xhide.

[44] - “Mevahibul Xhelil”, 4/245, “Sherhu el Keukebil Munijr”, 1/509, “El Muhala” i Ibën Hazmit, 9/258.

[45] - “Tregjet e kapitalit në peshoren e Fikhut Islam”, Dr. Ali Muhjidin Dagi.

[46] - Sqarimi përfundimtar dhe sugjerimet e Simposiumit të tregjeve të kapitalit në këndvështrim Islam, i mbajtur në Rabat (Marok), më 20-25 Rabij el Ahir, 1410 H.

[47] - “Istisna” është kontratë mes dy palëve për prodhimin apo ndërtimin e diçkaje, ku njëra palë kërkon prodhimin e një kompleti dhome p.sh, të përshkruar, duke e paguar vlerën e tij në dorë, ndërsa pala tjetër ngrihet me prodhimin e mallit të kërkuar sipas përshkrimit dhe e dorëzon atë në afatin e caktuar.”

[48] - “El Xhialeh” – caktimi i një shpërblimi të caktuar për dikë që të sjell një mall të caktuar, diçka e humbur, apo diçka tjetër.

[49] - “Tregjet e kapitalit në peshoren e Fikhut Islam”, Dr. Ali Muhjidin Dagi.

[50] - Burimet e mëparshme.

[51] - Muhamed el Kurij, në Kërkimin e tij të përmendur më parë.

[52] - Burimi i mëparshëm.

[53] - E kemi përmendur më parë që Mudarabe është kontratë mes dy palëve për tregti, ku njëra palë ofron kapitalin ndërsa tjetra punën dhe fitimin e ndajnë sipas përqindjes së rënë dakord që në fillim.

[54] - Mukarade dhe Mudarabe janë dy terma anonime me të cilat quhet kontrata për të formuar shoqëri mes dy, ku njëra ofron kapitalin ndërsa tjetra punën, për të bërë tregti dhe për ta ndarë fitimin mes tyre.

[55] - Muhamed Fejsal el Uhvah, Kërkimi i tij për mjetet Islame të investimit dhe bursat e Gadishullit Arabik, i paraqitur në Asamblenë legjislacionit islam, në sezonin e katërt të saj.

[56] - Burimi i mësipërm.

[57] - Burimet e mësipërme.

[58] - Mubid el Xharihi, kërkimi i tij për bankat Islame dhe tregjet e kapitalit.

[59] - Burimi i mësipërm.

[60] - Dr. El Munsif, kërkimi i tij i përmendur më parë.

[61] - Burimi i mësipërm.

[62] - Kontratë tregtie ku fitimi është transparent.

[63] - “Praktikim i shitjeve Murabaha për urdhëruesin e shitjes, që nga investimi i thjeshtë deri në ndërtimin e tregut islam të kapitalit…”, Dr. Sami Mahmud; kërkim shkencor i paraqitur në një Simposium rreth një plani strategjik për investimin në Bankat Islame.

[64] - Burimi i mësipërm.